تاریخ نقاره‌نوازی در حرم مطهر رضوی پیشینه چندصدساله دارد

برای زائران و مجاوران بارگاه رضوی شنیدن روزی چندبار صدای نقاره‌خانه حرم دل‌نشین است. برای مشهدی‌های ساکن اطراف حرم نیز همین صدای نقاره‌زدن حکم ساعتی شنیداری است.

نقاره‌نوازی یا به‌تعبیر دیگر نوبت‌نوازی، گوشه‌ای از جلوه موسیقی مذهبی است که هر روز در حرم بنای نواختن دارد. ازاین‌رو اعلام طلوع و غروب آفتاب، آغاز نوروز، جنگ‌ها و... که با این نوا به گوش زائران علی‌بن‌موسی‌الرضا(ع) می‌رسید، رفته‌رفته به سنتی مذهبی در حرم مطهر تبدیل شد و بعدی دینی به خودش گرفت.

پیشینه نقاره‌نوازی در حرم به اواسط قرون اسلامی می‌رسد؛ اسناد و مدارک، نقاره‌زنی در حرم امام‌رضا(ع) را تا دوره تیموری عقب می‌برند، اما تشکیلات منسجم و سروشکل‌یافتنش را به دوره صفوی و بعد از آن نسبت می‌دهند.

پیشینه نقاره نوازی

در فرهنگ معین زیر تعریف نقاره خانه آمده است: «جای مخصوص بر بالای سردرهای بلند که هر صبح و شام در آنجا نقاره می نواختند.» به نظر می رسد این توضیح کلی تعریف نقاره خانه در فرهنگ های گوناگون در سراسر ایران است. دهخدا هم نقاره خانه را «جایی که در آن نوبت نوازند» می نامد.

در گذشته به نقاره خانه «نوبت خانه» هم می گفتند و نوازندگان را «نوبت نواز» یا «نوبت زن» می نامیدند. حتی نقاره را «نوبت» می خواندند یا باز هم به تعبیر معین، «طبل بسیار بزرگی که در ساعات معین از شبانه روز می نواختند.»

درنتیجه، نقاره خانه مکانی است که در زمان های مشخصی از روز به ویژه هنگام طلوع و غروب، سازهایی چون نقاره و کوس و کرنا و در شکلی کلی سازهای بادی و کوبه ای می نوازد.

علاوه بر این ها، بسیاری کاربرد نقاره را به سلام آفتاب قبل از طلوع و بعد از غروب و به دوران قبل از اسلام نسبت می دهند، عده ای هم کاربردهایی فراتر از آن را ترسیم می کنند.

به عنوان مثال در «تاریخ ایران باستان» حسن پیرنیا می خوانیم: «استفاده از سازهای کوبه ای یا بادی در جنگ ها از عصر ایران باستان مرسوم بوده است [...] از دوره اشکانیان از طبل یا نقاره برای این کار استفاده می کردند.»

در ادامه و در دوران اسلامی، نوبت نوازی و طبل خانه از امتیازات ویژه خلفا شد، به شکلی که هنگام نماز در پیشگاه خلیفه طبل می زدند؛ اما عضدالدوله دیلمی نخستین فردی بود که این امتیاز را از خلیفه گرفت. پس از آن در سفرنامه ها و گوشه های مکتوبات دوره های مختلف از نقاره خانه های حکومتی در سراسر ایران خبر می رسد.

استفاده از سازهای کوبه ای یا بادی در جنگ ها از عصر ایران باستان مرسوم بوده است [...] از دوره اشکانیان از طبل یا نقاره برای این کار استفاده می کردند

در دوره صفوی هم بنا بر همین بود؛ ابتدا نواختن هرگونه سازی در مکانی غیر از نقاره خانه شاهی ممنوع بود، اما رفته رفته نقاره خانه توسعه یافت و سرداران بزرگ و والیان دوره شاه عباس هم مجوز نقاره خانه گرفتند.

در حقیقت نقاره خانه برای امرا نشان برتری و داشتن قدرت بیشتر بود؛ شاید چیزی شبیه به ضرب سکه به نام حاکم، ولی به یقین نه هم سنگ آن. در دوره های افشاریه و زندیه نیز آیین نقاره کوبی تداوم داشت و در زمان قاجار بود که به تدریج نقشی تجملی یافت.

دراین میان، نقاره خانه های مکان های مذهبی نیز نشانه ای از اقتدار معنوی بزرگان دینی بود. نقاره خانه های حرم اما م رضا(ع)، شاه چراغ، بقعه سیدجلال الدین اشرف در آستانه اشرفیه و... نمایی از بعد مذهبی نوبت نوازی است که اکنون به جز حرم امام هشتم شیعیان، صدای بقیه آن ها خاموش است.

البته برخی نیز مانند بارگاه امامزاده حسین بن موسی الکاظم(ع) در طبس، هنوز به ندرت نقاره می کوبند. درنتیجه نقاره نوازی در آستان قدس رضوی را می توان قدیمی ترین نوع مذهبی آن در ایران نامید. درباره تاریخ دقیق این نقاره خانه اطلاعات دقیقی در دست نیست، چه اینکه نوع حکومتی آن در مشهد هم تعیین تاریخ نقاره خانه حرم را دشوار می کند.

آیین نقاره نوازی در حرم مطهر رضوی

پیشینه پژوهش در زمینه نقاره خانه و نقاره نوازی در حرم امام رضا(ع) چندان قدیمی نیست. به جز سفرنامه هایی که پراکنده از این موضوع گفته اند، نخستین مقاله پژوهشی منتشرشده به سال1342 در «نامه آستان‌قدس» برمی گردد. در این مقاله در خلال شرح بنای جدید نقاره خانه، به توضیحی مختصر درباره نقاره نوازی بسنده می شود.

با این تفاصیل، برخی نقاره خانه حرم را به دوره بابر تیموری و حضور وی در مشهد نسبت می دهند، اما نشانی از آن در منابع هم زمان عهد تیموری نیست. پیرو این موضوع باید گفت که قدیمی ترین و مستندترین خبر از نقاره کوبی در حرم رضوی به قرن دهم هجری در کتاب «مهمان نامه بخارا» برمی گردد.

همین امر نشان دهنده این است که تاریخ ساخت نقاره خانه حرم مطهر باید پیش تر از این ها باشد و اساس آن در دوره تیموری دور از ذهن نیست. به هر روی، تا دوره صفویه و شکل گیری تشکیلات اداری آستان قدس دیگر از نقاره نوازی حرم در منابع خبری نیست.

در دوره صفوی بسته به اهمیت شرق ایران و همچنین وجود بارگاه یکی از امامان شیعه در محدوده قلمرو حکومتی شیعی، خراسان اهمیت بیشتری یافت و در مرکز آن برای آستان حضرت رضا(ع) هم تشکیلاتی مشابه نهاد حکومت ایجاد شد.

البته تقریبا تا میانه این عصر، اسناد بدون اشاره به نام نقاره خانه از «طبال» یاد می کنند، اما از اواسط این دوره و تقریبا تا انتهای آن از نقاره خانه به عنوان یکی از بیوتات آستان قدس نام برده می شود. بیشتر اسناد این دوره به «مهتر نقاره خانه» اشاره می کنند، ولی مانند دوره افشاریه یادی از مشاغل خاص آن نمی شود.

نکته دیگری که می تواند این پیشینه را عقب تر ببرد، اسنادی است که از تعمیر ابزار نقاره خانه در دست است که هیچ کدام به خرید آن ها اشاره نمی کند؛ این یعنی پیش تر از این تاریخ ابزار بوده و کار نوبت نوازان یا طبالان برقرار بوده و در این دوره بنا به تشکیلات ایجادشده، برای تعمیر لوازم هزینه می شده است.

در اسناد این دوره محل دقیق نقاره خانه مشخص نیست، فقط در سندی بی تاریخ از این دوره خبری درباره محل نقاره خانه یافت می شود که باتوجه به نام متولی آستانه احتمالا مربوط به اوایل دوره صفوی است.

افشاریان؛ نقاره خانه ای منسجم

از آنجا که خراسان پایگاه سنتی افشاریان به حساب می آمد و مرکز حکومت آنان بوده، آستان قدس هم اهمیتی خاص داشته است. حتی پس از قتل نادر و روی کار آمدن زندیه در ایران، خراسان تا زمان فتحعلی شاه قاجار که رسما جزو قلمرو قاجارها شده، در دست جانشینان نادر می ماند.

باتوجه به اینکه پس از نادرشاه افشار به ویژه در اواخر دوره افشاری حکومت تضعیف می شود، آشفتگی هایی در ساختار اداری آستان قدس پدید می آید، اما بااینکه دوره افشاری از دو دوره قبل و بعدش، صفوی و قاجاری، کوتاه تر است، اسناد بیشتری در دست است که نشان می دهد نه تنها نقاره خانه در این زمان کوچک تر نشده، بلکه منسجم تر نیز شده است.

به عنوان نمونه، در همه سال های دوره حکومت نادر امور مربوط به نقاره خانه به شکلی منظم قید شده اند، درحالی که در این دوره برخی مشاغل تشکیلات اداری آستان قدس به دلیل مهار هزینه های آستانه از بین رفته بودند. در این دوره نیز مانند دوره قبل، نقاره خانه زیر نظر مستقیم متولی و با سرپرستی مهتر نقاره خانه اداره می شود.

نکته جالب در دوره افشاری، مشخص کردن وظیفه هریک از افراد شاغل در نقاره خانه برای نواختن سازهاست، موضوعی که پیش و پس از این دوره دیده نمی شود. این امر نشانگر این است که در این زمان، نقاره خانه اهمیتی ویژه داشته و ساختار اداری اش منسجم تر بوده است. در هر دو دوره صفوی و افشاری، موقوفه خاصی برای گذران امور نقاره خانه پیش بینی نشده است.

در دوره افشاری نیز مانند دوره قبل خبری از محل نقاره خانه نداریم، اما محتوای اسناد می گوید که در محل قبلی قرار داشته است؛ همان مکانی که نقاره خانه دوره صفوی برپا بوده و در میانه های قرن دوازدهم قمری تعمیر و بازسازی شده است.

قاجاریان؛ کرناخانه شوکت شکوه

با از میان رفتن بازماندگان نادر در خراسان، سال 1217هجری قمری، دوره استیلای قاجار در منطقه آغاز می شود. خراسان در این دوره وقایع گوناگونی به خود می بیند که بی تردید بر وضعیت تشکیلات آستانه نیز بی تأثیر نبوده اند.

قدرت نمایی انگلیس ها و روس ها در منطقه، جنگ های فرسایشی ایران و روسیه، به توپ بستن حرم، قطحی نان و... در کنار اوضاع نابسامان مالی و اداری آستانه به ویژه در سال های پایانی قاجار، بر بی نظمی این تشکیلات دامن می زند. با وجود رشد مکتوبات و سفرنامه ها در این دوره، گزارش خاصی از آن ها از تاریخ نقاره خانه دستگیرمان نمی شود، اما اسناد همچنان بیشترین اطلاعات را می رسانند؛ از اطلاعاتی درباره کارکنان تا هزینه ها و... . نخستین اشاره به نقاره خانه در این دوره به سال 1224هجری قمری برمی گردد که از آن به «کرناخانه» یا با تعبیر زیبای «کرناخانه مبارک شوکت شکوه» یاد شده است.

کارکنان نقاره خانه نیز عمله شکوه، اجزای شکوه و عمله نقاره خانه ثبت شده اند. گویا این تعبیرها تغییرهای اساسی در ماهیت و وظیفه نقاره خانه را نشان می دهند؛ وظیفه ای که از نوبت نوازی صرف به نشانی از جلال و شکوه حرم رضوی تبدیل شده است. براساس منابع موجود به ویژه سفرنامه های این دوره، به نظر می رسد نقاره نوازی در عهد قاجار برای عموم مردم به امری مقدس بدل شده بوده است، به گونه ای که حتی برای برآوردن حاجات به نقاره خانه متمسک می شده اند، آن چنان که روایت است هنگام قحطی نان در مشهد، عده ای از مردم به نشانه اعتراض وارد نقاره خانه می شوند و نقاره می نوازند.

همچنین در جریان تحصن یوسف خان هراتی در حرم مطهر رضوی پیش از وقایع توپ بندی به دست روس ها نیز از نقاره خانه به عنوان ابزاری برای مقاصد خاص استفاده می شده است و گاه وبیگاه و شب و روز نقاره می زدند. بنا به روایت اسناد، بخش چشمگیر هزینه های نقاره خانه را در دوره قاجار، خرید و تعمیر وسایل و سازهای مختلف تشکیل می داده است.

مهم ترین موضوع درباره مکان نقاره خانه در این دوره، ساخت بنایی به دست حاجی قوام الملک شیرازی، پسر حاجی ابراهیم خان کلانتر و تولیت وقت آستانه، است. قوام الملک سال1282هجری قمری فوت می کند و این بنا به احتمال فراوان پیش از این سال ساخته شده است که اکنون نیز بالای سردر صحن قدیم قرار دارد و مصالح آن چوب و حلب و ارتفاعش کمتر از بنای جدید نقاره خانه حرم است.

نقاره های خاموش

در دوره پهلوی هم از نقاره خانه با همین نام یاد می شد. مهم ترین واقعه این دوره، توقف چندسال نقاره کوبی در حرم بوده است. اسناد می گویند که نقاره نوازی تا سال1314 در حرم رضوی ادامه داشته و است در وقفه ای چندساله، دیگر تا سال1321 از این سنت دیرپا در حرم خبری نیست. مدرکی که بر دستور ممنوعیت نقاره نوازی در این دوره دلالت کند، در دست نیست و حتی دلیل چنین اتفاقی هم شفاف نیست، اما با نظر به وقایع این سال (کشف حجاب رضاخانی و محدودیت های مذهبی ایجاد شده در دوره پهلوی اول) به نظر می رسد بر این اتفاق تأثیر گذاشته اند.

البته پس از مدتی هنوز به بازگشایی نقاره خانه امید بوده؛ زیرا سندی از تعمیر اسباب آن در دوران تعطیلی در اوایل سال1315 در دست است؛ اما این امید هم با دستور تحویل ملزومات به خزانه آستان قدس در اردیبهشت همان سال به باد می رود.

آغاز دوباره نقاره نوازی پس از سرنگونی پهلوی اول

به هر شکل، پس از ماجراهای شهریور1320 و اشغال مشهد به دست متفقین و از میان برداشته شدن محدودیت های مذهبی نقاره خانه امام رضا(ع) نیز دوباره فعال شد. در دوره بعد نیز نقاره خانه زیر نظر اداره تشریفات آستان قدس قرار داشت و نقاره چیانی که مثل بقیه کارکنان حرم لباس فرم می پوشیدند، دو نوبت در روز نوبت نوازی می کردند.

نقاره خانه چوبی و حلبی دوره قبل، در اواسط این دوره بسیار فرسوده می شود و حتی مسیر رفت وآمدش نیز که با نردبان بوده است، کار نقاره چیان را دشوار می کند. مجموعه این عوامل سبب می شود سال1337 بنای نقاره خانه جدید گذاشته شود. ساختمان جدید در دوطبقه، یکی برای انبار وسایل نقاره زنی و دیگری محل استقرار نقاره زنان، بوده است که با پلکانی آهنی به هم راه داشتند.

نمای بیرونی نقاره خانه سه ردیف مقرنس با کاشی معرق دارد و دورتادور بالای بام آن را کنگره های معرق فیروزه ای پوشانده است. این بنا که تاکنون چندین بار تعمیر شده، با طاق نماهای زیبایش همچنان از فضاهای ویژه حرم است و چشم نوازی اش هر زائری را جذب می کند تا دست کم یک بار هنگام نقاره زنی از داخل صحن تماشایش کند.

گسترش فضای نقاره خانه

پس از انقلاب اسلامی ایران، نقاره خانه ابتدا زیرمجموعه اداره رفاه و تسهیلات زائران فعالیت می کرد، اما پس از مدتی زیرمجموعه معاونت اماکن متبرکه آستان قدس شد. در دوره های قبل، تعداد نقاره چیان از 10 تا 13نفر متغیر بود.

در دوره انقلاب اسلامی هم تعدادشان تغییر می کرد، اما اکنون 13نفر رسمی و 12 نیروی افتخاری در نقاره خانه فعالیت می کنند. امروز بنای نقاره نوازی گسترده تر شده و نسبت به قبل تغییراتی کرده است؛ به عنوان نمونه، روز ولادت امام رضا(ع) نقاره نوازان در میان زائران نقاره کوبی می کنند.