مشهد در نوشته جات

کتاب « سال شمار وقایع مشهد » جزو آخرین آثار «محمد تقی مدرس رضوی» است که به کوشش «ایرج افشار» و در سال ۱۳۷۸ خورشیدی توسط بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی منتشر شد. اوراق دست نویس این اثر از سوی نویسنده دراختیار استاد ایرج افشار قرار داده شد و او نیز پس از گذشت چند سال، آن را سامان داد و به زیور طبع آراست.

محمد تقی مدرس رضوی در این اثر با استفاده از منابع تاریخی، وقایع مهم تاریخ مشهد را از قرن پنجم تا سیزدهم هجری قمری به صورت سال شمار ذکر و نکات برجسته ای را درباره تاریخ این شهر گردآوری کرده است. نخستین گزارش این کتاب مربوط به سال ۴۶۴ و زیارت «مشهد امام رضا(ع)» توسط آلپ ارسلان پس از فتح خوارزم است و آخرین مطلب به اتفاقات سال ۱۳۴۳ هجری قمری در مشهد اشاره دارد.

تصویر و متن حروف چینی شده ۱۶  سند تاریخی با توضیحات مرحوم مدرس رضوی از فرمان های عبیدالله‌خان ازبک، شاه تهماسب صفوی، شاه عباس بزرگ، شاه عباس دوم، شاه صفی، شاه سلیمان، شاه سلطان حسین صفوی، شاه تهماسب دوم، نادرشاه، علی شاه برادر زاده نادر، احمدشاه درانی، نصرالله میرزای افشار پسر شاهرخ، و نادر میرزای افشار به انضمام سه عکس از باغ و گنبد قدمگاه، ایوان مصلای مشهد و ... از دیگر مطالب این کتاب است.

نویسنده در این اثر پس از طرح یک مقدمه با بهره جستن از منابع مهم و معتبر تاریخی، بخشی از رویدادهای مهم تاریخی شهر مشهد و حرم مطهر را بررسی کرده است.

کتاب مشهد در قرن چهارده خورشیدی، راهنمایی کامل برای آشنایی با تاریخ، جغرافیا، اقتصاد و سایر جنبه‌های شهر مشهد در سال‌های ابتدایی قرن چهارده خورشیدی است. که سال ۱۳۱۳ همزمان با هزاره فردوسی ازسوی تعدادی از فرهیختگان آن روزگار گردآوری شد. گرچه گزارشی که به مکتب شاهپور معروف است در زمان خود هرگز چاپ نشد اما خوشبختانه تا به امروز حفظ شده است.

مجموعه اسناد و گزارش‌های معروف به «مکتب شاهپور» سال ۱۳۸۴ به سفارش مرکزپژوهش‌های شورای اسلامی شهر مشهد و برای احیای هویت تاریخی و فرهنگی مشهد مقدس در اختیار مهدی سیدی قرار گرفت. پس از تصحیح و افزودن اطلاعاتی دیگر به آن انتشارات آهنگ قلم سال ۱۳۸۶ کتاب مشهد در آغاز قرن چهارده خورشیدی را چاپ کرد.

در بخشی از این کتاب که به شرح موقعیت مشهد پرداخته، آمده است: «مشهد در جنوب کوه‌های هزارمسجد و کشف‌رود واقع شده است. حضرت‌رضا(ع) در این شهر دفن شده‌اند و در‌واقع حاکم ایالت خراسان‌ است. این شهر، از همان ابتدای تاریخ مورد توجه بوده، به‌گونه‌ای که همیشه اقوام مختلف و مسافران زیادی از اطراف به آن روی آورده‌اند. سابقا شهر معروفی به نام طابران (طوس) در آن قرار داشته، که مدت‌ها موقعیت مهمی در تاریخ قدیم ایران داشته و به علل مختلفی روز‌به‌روز رو به ویرانی گذاشته و قسمت دیگری که فعلا مشهد در آن قرار گرفته، آباد شده است.»

متأسفانه وقتی درباره تاریخ مشهد حرف می‌زنیم با کتاب‌های تاریخی زیادی روبه‌رو نیستیم اما همین تعداد اندک هم دارای اطلاعات خوبی هستند که می‌توانند آیینه‌ای از ارض اقدس، کوچه‌ها و گذرها یا روزگار پرفراز و نشیبش مقابل دیدگانمان بنشانند. کتاب «تاریخ مشهد از پیدایش تا آغاز دوره افشاریه» یکی از همین کتاب‌های ارزشمندی است که به کوشش «محمدرضا قصابیان» به رشته تحریر درآمده است.

نویسنده در این کتاب که تاریخ نخستین انتشار آن ۱۳۷۷ خورشیدی است، تلاش کرده تا روایتی تاریخی، سیاسی و اجتماعی از توس قدیم تا شکل‌گیری مشهد و پایتخت شدنش در دوره افشاری را ارائه دهد که در شش بخش با فصول مختلف دسته‌بندی شده است. برای نمونه در بخش اول این کتاب که «‌نگرشی بر جغرافیای تاریخی توس و مشهد» نام دارد، قصابیان پژوهش‌های خود درباره حدود جغرافیای توس و وجه‌تسمیه آن را آورده تا خواننده پس از این بتواند توس پیش و پس از اسلام را تا شکل‌گیری مشهد از یکدیگر تمیز دهد.

مؤلف خود در جایی از مقدمه کتاب می‌نویسد: «‌تاریخ مشهد در حقیقت از پیدایش مشهدالرضا(ع) آغاز می‌شود و اگرچه تا حدود شش قرن برای آن تاریخی مستقل لحاظ نشده و مشهد در این دوران به عنوان تابعی از نوغان توس به شمار آمده است اما به شهادت مستندات تاریخی، مشهد وجود داشته و می‌زیسته، اگرچه فرصت استقلال نداشته است...»

کتاب «م‍زار م‍ی‍رم‍راد» روایتی داستانی از وقایع مشهد دوره قاجار تا پهلوی است. در این کتاب وقایعی نظیر توپ بندی حرم مطهر امام رضا(ع) توسط روس‌ها، کشتار مخالفان کلاه پهلوی در واقعه مسجد گوهرشاد، هجوم سربازان روسی به مشهد و... در قالب خاطراتی از زبان نویسنده، غلامحسین بقیعی، روایت می‌شود.

این کتاب با توجه به اینکه حاوی خاطراتی از حدود هفتاد سال پیش مشهد است، می‌تواند راهنمای خوبی برای جوانان این شهر باشد تا بدانند والدین ایشان در چه محیطی پرورش یافته و چه امکاناتی داشته‌اند و با چه مسائل و رویدادهایی روبرو شده‌اند. همچنین اطلاعاتی تاریخی و جغرافیایی از بافت اولیه شهر مقدس مشهد تا قبل از شهریور ۱۳۲۰ در اختیار مخاطب می‌گذارد.

در بخشی از کتاب مرحوم بقیعی مشهد آن دوران را این طور به تصویر می‌کشد: «در مشهد دوره مشروطه و پس از آن، هر یک از محلات شهر دارای گورستان و مرده شوی خانه مخصوصی بود که به اسم همان محله هم نامیده می شد. مثل قبرستان های عیدگاه، سناباد، حوض لقمان، بالاخیابان، پایین خیابان و قبرستان بزرگ و متبرک قتلگاه که بین بازار سنگ تراش ها، گنبد خشتی و ته پل محله قرار داشت. علاوه بر آن ها در داخل حرم، صحن ها و بست ها نیز امواتی را که از قبل به اصطلاح قبرجا داشتند و یا خانواده شان با پول زیاد می خریدند، دفن می کردند.»

کتاب مزار میرمراد اولین بار سال ۱۳۷۳ توسط نشر گوتنبرگ به چاپ رسید.

سید مهدی سیدی‌فرخد یکی از مشهدپژوهانی است که کتاب‌های بسیاری با موضوع تاریخ مشهد دارد که همگی آن‌ها به نوعی حکم مرجع را در پژوهش‌هایی از این دست دارد. کتاب «تاریخ شهر مشهد» یکی از همین تألیف‌هاست که روزگار رفته بر شهرمان را از تاریخ پیدایش شهر توس بررسی کرده و تا ابتدای قرن ۱۴ خورشیدی پیش آمده است. نکته جالب در تألیف این پژوهش آن است که سیدی در بررسی تحولات شهر مشهد، دگرگونی‌های رخ داده در آن را بر اساس خدمات پادشاهان در هر دوره تاریخی دسته‌بندی کرده است. کتاب با مقدمه‌ای درباره «جغرافیای مشهد» آغاز می‌شود، سپس مخاطب، کتاب را با این موضوعات مطالعه می‌کند: «پیشینه مشهد از آغاز تا هجوم مغول(سده‌های اولیه، غزنویان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان»، «مشهد از مغول تا تیمور(ایلخانان، تیمور، سربداران)»، «مشهد در دوره تیمور و تیموریان»، «مشهد در دوره صفویه و ازبک‌ها»، «مشهد در دوران نادرشاه افشار و اعقاب او»، «مشهد در دوره قاجاریه تا آستانه مشروطه».

او در بخشی از این کتاب وقتی می‌خواهد از دوران پادشاهی(علیشاه) عادلشاه بگوید، چنین می‌نویسد: «یکی از اقدامات مهم علیشاه بازگردانیدن اموال و استقلال آستان قدس رضوی و وقف مقدار قابل ملاحظه‌ای آبادی بر آن بود. این همه که به«طومار علیشاهی» شهره شده در رمضان سال ۱۱۶۰ هجری قمری عملی گردید»

کتاب «تاریخ معاصر مشهد»، تحقیقی جامع و کم نظیر درباره تاریخ وقایع و تحولات سیاسی و اجتماعی مشهد، از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی است. نویسنده کتاب، دکتر یوسف متولی حقیقی، ضمن بررسی اسناد و مدارک مرتبط با این موضوع، از آثار تاریخی و مطالعات میدانی، بهره فراوانی برده است. این کتاب در دو جلد منتشر شده است که جلد اول تا از انقلاب مشروطه تا شهریور ۱۳۲۰ و ورود روس‌ها به مشهد را بررسی کرده است و جلد دوم به اوضاع و احوال شهریور ۲۰ تا انقلاب اسلامی پرداخته است. یکی از فرازهای مهم جلد دوم کتاب، بررسی وقایع شهر مشهد طی حمله متفقین به ایران است.

مؤلف درصدد است تا با تحلیل اسناد و مدارک تاریخی به نقش مردم مشهد در تحولات ایران بپردازد. به اعتقاد نویسنده؛ «خراسان از مناطقی بود که به دلیل فشارهای سرکوب‏کننده ناشی از شورش‏ها و انقلابات پی در پی، دیرتر از سایر نقاط مشروطیت را پذیرفت. جو مذهبی همراه با نظام بسته حکومتی که توسط روحانیون منصوب دولت در تشکیلات آستان قدس حمایت می‏شد از دلایل اصلی این تاخیر بود.»

کتاب مزبور حاصل تحقیقات سه ساله نویسنده است که به طور مفصل به ابعاد سیاسی- اجتماعی تاریخ معاصر مشهد پرداخته و توسط انتشارات مرکز پژوهش‏های شورای اسلامی شهر مشهد در اواخر سال ۱۳۹۲ در تیراژ ۱۰۰۰ نسخه منتشر شده است.

کوچه‌ها، محله‌ها، شهرها با گذر آدم‌ها و آمدوشدهایشان است که خاطره‌ساز می‌شود و مشهد ما شهر خاطره‌هاست، چون محل رفتن‌ها و آمدن‌های بسیاری بوده است؛ سفری که گاه با سکناگزیدن و مجاور شدن درآمیخته و تاریخ این دیار را رقم زده‌اند. یکی از آثاری که روایتگر تاریخ این دست مهاجرت‌ها و یکجانشینی‌هاست علی نجف‌زاده با عنوان «گروه‌های مهاجر به مشهد از صفویه تاکنون» نوشته و آن را چون آیینه مقابل دیدگان نشانده است.

نویسنده در این کتاب که آن را مرکز پژوهش‌های شورای اسلامی شهر مشهد منتشر کرده است، اقوام مهاجر به مشهد و حضور و تأثیر آن‌ها بر تعاملات اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی را طی پنج قرن بررسی می‌کند. در این کتاب که هشت بخش دارد، نجف‌زاده به‌ترتیب یکی از اقوام مهاجر و روزگار و سرگذشتشان در مشهد را نگاشته که نخستین فصل متعلق به «روس‌ها، مهاجران قفقاز و آسیای میانه» است. در ادامه خواننده می‌تواند در این پژوهش درباره حضور انگلیسی‌ها، آمریکایی‌ها، مهاجران کشورهای هم‌جوار مانند افغانستان و همچین مهاجران غیرخراسانی اطلاعات خوبی به‌دست آورد. در بخشی از این کتاب می‌خوانیم: «حضور روس‌ها در مشهد تأثیر اقتصادی بسیار زیادی داشت. طبق نوشته «کرزن» هر مسافری که به بازارهای هر یک از شهرهای خراسان از استرآباد تا مشهد مراجعه کند با چشم ظاهربین آثار نفوذ روس‌ها را در همه‌جا خواهد دید.»

کتاب «نام‌آوران طوس» که به همت ‌مهدی سیدی و ‌محمدجعفر یاحقی‌ در سال ۱۳۹۳ چاپ و منتشر شده است، یکی از کتاب‌های مرتبط با تاریخ طوس است. این‌بار اما هدف معرفی محدوده جغرافیایی نیست و این دو پژوهشگر به دنبال شناسایی چهره‌های علمی، فرهنگی و سیاسی نامدار به دنیا آمده یا دفن شده در طوس برآمده‌اند. چهره‌هایی که در ابتدای کار به گمانشان چندان زیاد نمی‌آمده‌اند اما تحقیقات بعدی نمایی دیگر از توس و داشته‌هایش پیش دیدگانشان قرار می‌دهد، آنچنان‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌که آن‌ها در پایان کار با چهارصد و نود و چهار چهره روبه‌رو می‌شوند که پسوند «طوس» یا «خراسان» را در کنار نام خود داشته‌اند. مؤلفان در مقدمه این کتاب نوشته‌اند: «کتاب‌های تفضیلی رجال و سیر و تواریخ محلی پر است از نام چهره‌های برجسته و شاخصی که اگر همین دانه‌درشت‌ها نبودند هر کدام از آن‌ها برای آنکه بتوانند به کشوری هویت فرهنگی ببخشند کفایت می‌کردند. اینکه گفتیم به کشوری می‌توانستند هویت ببخشند یک تعارف یا پندار صرف نیست. در دنیای کنونی ملت‌ها هر قدر هم متمدن و پیشرفته باشند باید معلوم باشد که، که‌هستند و از کجا آمده‌اند و شناسنامه و برگه هویتشان کجاست؟» همین جمله آخر خود دلیلی است بر خواندن این کتاب. دانستن برای اینکه بدانیم کیستیم و از کجا آمده‌ایم.