تپه سلام کجاست و ایستادن روی آن چه آدابی دارد؟ 
حسین جمعه‌پور واقف مسجد قمر‌بنی‌هاشم(ع) است 
«تقی‌آباد»، یکی از مزارع قدیمی و نام‌آشنای جنوب شهر مشهد
بعضی نقاط شهر مشهد هستند که در عین شهرت، در تاریخ گم شده‌اند و اثری از آثارشان نیست؛ انگار هرچه داشته‌اند، جایی در پیچ‌و‌خم‌های گذشته، به بوته فراموشی سپرده شده و فقط یک نام، با همه بزرگی و شهرتش، تا این سوی تاریخ را لنگ‌لنگان طی کرده است.
یافتن هویت و تاریخ چنین اماکنی، در عین شهرت و سهل بودن ظاهری‌شان، بسیار دشوار است. حال، این وضعیت را بگذارید کنار تکراری بودن نام و شباهت اسمی اماکن، تا دریابید با چه چالشی روبه‌رو هستید.
قصه مزرعه «تقی‌آباد» هم روایتی از همین جنس است. فکرش را بکنید که طبق گزارش حاجعلی رزم‌آرا در جلد نهم کتاب «فرهنگ جغرافیایی ایران»، در سال۱۳۲۹خورشیدی، فقط در استان خراسان‌بزرگ، سیزده روستا و مزرعه با نام تقی‌آباد شناخته می‌شد که دست‌کم شش روستای آن در اطراف شهر مشهد بود.
حالا این وسط چطور باید سابقه تاریخی تقی‌آبادی را یافت که امروزه بخشی از آن تبدیل به میدان دکتر‌علی‌شریعتی شده، اما در حافظه تاریخی مردم مشهد هنوز هم نامش «فلکه تقی‌آباد» است؟! به‌همین‌دلیل، در بررسی اسناد قدیمی مربوط به تقی‌آباد، باید همیشه ضریبی از احتیاط را در نظر گرفت و با قطعیت و یقین سخن نگفت؛ مگر آنکه آنچه به دست آمده است از نظر استنادی چنان استوار باشد که نتوان در آن تشکیکی روا دانست.
با چنین مقدمه‌ای، می‌خواهم به سراغ پیشینه‌ای خفته در غبار فراموشی بروم؛ پیشینه مزرعه قدیمی تقی‌آباد.
محدوده تقی‌آباد قدیم
نخستین پرسشی که درباره مزرعه تقی‌آباد به ذهن می‌رسد این است که موقعیت جغرافیایی آن کجاست؟ مهدی سیدی در کتاب «نگاهی به جغرافیای تاریخی شهر مشهد» می‌نویسد که «در وقف‌نامه علیشاه افشار (۱۱۶۱ ه. ق) از باغ میمی واقع در تقی‌آباد در جنب باباقدرت یاد شده است که باید قدیمی‌ترین یادکرد از تقی‌آباد باشد.»
این گزارش به احتمال زیاد درست است. در منابع وقفی، مانند کتاب «آثارالرضویه» از «باغات مزرعه زرگران و باباقدرت» در کنار هم نام برده شده است که نشان می‌دهد باباقدرت جایی در میانه الندشت و زرگران قرار گرفته بوده و با تقی‌آباد هم مرز مشترک داشته است؛ با‌این‌حال، بررسی منابع وقفی دیگر، اطلاعات بیشتری را درباره موقعیت جغرافیایی تقی‌آباد در اختیار ما می‌گذارد.
در طومار عضدالملک (نوشته‌شده در سال۱۲۷۳قمری/ ۱۲۳۶خوشیدی) دست‌کم در دو مورد به نام مزرعه تقی‌آباد اشاره شده است؛ مورد نخست مربوط به تعریف حدود مزرعه دستجرد است که ما در یکی از سلسله‌یادداشت‌های این مجموعه، به‌طور مفصل به آن پرداخته‌ایم. در متن طومار، درباره حدود دستجرد آمده است: «حدی به اراضی الندشت/ حدی به خارج دروازه عیدگاه/ حدی به اراضی مزرعه تقی‌آباد/ حدی به خندق شهر بین ارگ و دروازه عیدگاه.»
مورد دیگر، به حدود مزرعه الندشت اشاره می‌کند که درباره این مزرعه نیز پیش‌تر نوشتاری تقدیم علاقه‌مندان شد. در این بخش از طومار می‌خوانیم: «حدی به مزرعه سعدآباد وقفی مسجد جامع کبیر/ حدی به اراضی زرگران وقفی سرکار [فیض آثار]/ حدی به دیمچه‌زار دامن کوهسنگی/ حدی به خندق شهر و تقی‌آباد و دستجرد.»
با استفاده از این دو شاهد تاریخی، می‌توان گفت که مزرعه تقی‌آباد، از شرق به «دستجرد»، از جنوب شرقی به «خندق شهر و دروازه ارگ»، از غرب و جنوب غربی به «سعدآباد و زرگران» و از شمال به اراضی «الندشت» منتهی می‌شد؛ مزرعه‌ای نه‌چندان وسیع که اراضی آن از میدان دکتر شریعتی امروزی تا داخل خیابان دانشگاه و ابتدای خیابان فرعی «کفایی» گسترش پیدا می‌کرد.
هر چند که در سندی از سال۱۳۰۷خورشیدی، به اتصال اراضی تقی‌آباد به «شفتالوزار» اشاره شده است که موقعیت امروزی آن، در حدود سه‌راه ادبیات قرار داشت و به سوی غرب توسعه پیدا می‌کرد (سند شماره ۸۱۴۰ در مرکز اسناد آستان‌قدس رضوی).
سیمای حدودی تقی‌آباد قدیمی
هرچند درباره وضعیت مزرعه تقی‌آباد اطلاعات دقیقی نداریم، می‌توان برخی شواهد تاریخی را به‌عنوان عوامل شکل دادن به ساختار تاریخی این مزرعه در نظر گرفت. تردیدی نیست که آب مورد نیاز این مزرعه از قناتی اختصاصی تأمین می‌شده که از بالادست به سوی اراضی تقی‌آباد جریان داشته است.
این قنات احتمالا از زمین‌های الندشت عبور می‌کرده است. در این محدوده، تعداد معتنابهی یخچال ساخته بوده‌اند و به‌همین‌دلیل، می‌توان فرض کرد که تقی‌آباد هم از چنین زیرساختی برخوردار بوده است. از‌آنجا‌که نام تقی‌آباد در کتابچه‌های آمار و ارقام عصر ناصرالدین‌شاه دیده نمی‌شود، می‌توان چنین برداشت کرد که مزرعه مذکور، فاقد قلعه و جمعیت دائمی بوده است و احتمالا زارعان آن در قلعه دیگر‌مزارع و یا جایی نزدیک دروازه ارگ در داخل باروی مشهد سکونت داشته‌اند.
در میان ساکنان محله سراب که دروازه ارگ مشهد به آن منتهی می‌شد، شغل «زارع» و «باغبان» کم نبود و این را می‌توان از متن «نفوس ارض اقدس» که گزارش سرشماری سال۱۲۵۷خورشیدی شهر مشهد است، دریافت؛ با‌این‌حال، این ادعا اثبات‌پذیر نیست و صرفا تحلیلی است که با اتکا به شواهد و عقل تاریخی ارائه می‌شود.
تقی‌آباد در میان مزارع مشهوری مانند الندشت و دستجرد، موقعیت کاملا مستقلی داشت. در اسناد باقی‌مانده از دوره‌های تاریخی پیشین، مکرر از این مزرعه به‌صورت مستقل نام برده شده است. قدمت بخش مهمی از این اسناد به دوره قاجاریه و بعضا عهد فتحعلی‌شاه و به‌ویژه محمدشاه قاجار باز می‌گردد.
از دوره افشاریه نیز اسنادی درباره تقی‌آباد وجود دارد؛ علاوه بر مندرجات مذکور در موقوفه علیشاهی، سند اجاره بخشی از اراضی تقی‌آباد توسط «آقامحمد انباردار آستانه» امروزه در مجموعه اسناد آستان‌قدس نگهداری می‌شود که از نظر بررسی استقلال مزرعه تقی‌آباد از دو مزرعه بزرگ اطرافش، یعنی الندشت و دستجرد، در دوره افشاریه حائز اهمیت است.
سند اجاره بخشی از اراضی تقی‌آباد توسط «آقامحمد انباردار آستانه» در مجموعه اسناد آستان‌قدس نگهداری می‌شود
پاره‌ای ابهامات تاریخی
با‌این‌حال، فقدان گزارش‌های درخوراعتنا از وضعیت این مزرعه می‌تواند تا حدی سؤال‌برانگیز باشد. برای پاسخ به این ابهام می‌توان به چند شاهد تاریخی اتکا و توجه کرد؛ نخست اینکه این مزرعه به‌صورت یکپارچه در اختیار کسی قرار نداشت و مالکان و مستأجران متعددی در آن حضور داشتند و طبعا این رویکرد باعث انتساب گاه‌به‌گاه اراضی آن به افراد گوناگون یا مزارع بزرگ دیگر می‌شد.
به‌عنوان نمونه می‌توان از نقشه زمین استیجاری «آقای سیدالعراقین» یاد کنیم که در محدوده باغ‌های تقی‌آباد قرار داشت و «حاج‌شیخ‌علی مهندس»، نقشه‌بردار وقت آستان‌قدس، در ۲۰آذرماه ۱۳۱۰خورشیدی نقشه آن را تنظیم کرد و در راهنمای آن نوشت: «زمین استیجاری آقای سیدالعراقین از اراضی تقی‌آباد و الندشت... محدود است از شمال‌غربی به باغ‌های تقی‌آباد... از شمال‌غربی به زمین استیجاری ملکم‌ها و تونیانس مسیحی...» (سند شماره ۱۲/۸۱۴۰ در مرکز اسناد آستان‌قدس رضوی).
در متن این سند، اشاره به باغ‌های تقی‌آباد و نیز اجاره زمین به غیرمسلمانان در سال۱۳۱۰ خورشیدی، قابل مطالعه و بررسی است. محصول باغ‌های تقی‌آباد، شامل درختان سیب، آلو و شفتالو (هلو) بود؛ البته در متن سندی مربوط به سال۱۲۷۰قمری/ ۱۲۳۳خورشیدی به برداشت «بیدمشک» از باغ‌های تقی‌آباد اشاره شده است (سند شماره ۶۱۲۹ در مرکز اسناد آستان قدس رضوی)؛ هر چند نمی‌توان صحت انتصاب آن را به تقی‌آبادِ مورد‌بررسی این نوشتار محرز دانست.
پیوستن به محدوده شهری مشهد
اراضی تقی‌آباد بعد از توسعه مشهد به سمت جنوب و جنو‌ب‌غربی، به سرعت به فضای مسکونی شهر مشهد اضافه و در دهه۱۳۴۰خورشیدی به یکی از محلات نوپدید و مورد‌اقبال مشهدی‌ها تبدیل شد. در تصاویر هوایی مربوط به این دوره، هنوز منطقه تقی‌آباد بافت سرسبز خود را حفظ کرده است. در سال۱۳۴۷خورشیدی، آستان‌قدس‌رضوی یکی از نخستین باجه‌های گل‌فروشی خود را در میدان تقی‌آباد تأسیس کرد (سند شماره ۱۹۸۵۳۳ در مرکز اسناد آستان قدس رضوی).
این میدان، به‌دلیل قرار داشتن در ورودی خیابان کوهسنگی که به یکی از مشهورترین تفرجگاه‌های مشهد ختم می‌شود، هم برای مشهدی‌ها و هم برای غیرمشهدی‌ها شناخته شده است. در حاشیه این میدان، قدیمی‌ترین هنرستان شهر مشهد، در سال۱۳۱۸خورشیدی پا گرفت؛ اما ساخت بنای آن تا اردیبهشت سال۱۳۲۳خورشیدی تمام نشد. دلیل این تأخیر، آغاز جنگ جهانی دوم و توقف عملیات عمرانی بود.
در سال۱۳۵۰ خورشیدی با تأسیس سینما «شهرفرنگ» (سینما آفریقای امروزی) بر روی اراضی تقی‌آباد و و در زمینی واقع در جناح جنوب شرقی میدان، فضای این منطقه تغییر دیگری را تجربه کرد. امروزه میدان تقی‌آباد (دکتر علی شریعتی) به‌عنوان یکی از نقاط بسیار پرتردد شهر مشهد و محل تلاقی دو خط مترو شهر شناخته می‌شود.
* این گزارش سه‌شنبه ۱۹ دی‌ماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۴۰۳ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
