صباغیانطوسی: هنرمند کسی است که رنگ و فرم را بشناسد 
پدر و دختر نیک، شاعران محله شریف 
۵۰۰ سال خاطره جمعی زائران مشهدی در کوچه کربلا
مشهد به گواه همگان یکی از زائرپذیرترین شهر‌های جهان اسلام است. حال اگر در این شهر گذری پیدا شود که بیشتر از اینکه در خدمت زائران غیرمشهدی باشد، به زائران مشهدی خدمات دهد، قطعا مسیری دیدنی و درخورتأمل است.
اگر بدانیم که خدمات‌دهی به زائران مشهدی عمری بیش از پانصد سال دارد بیشتر دارد، موضوع جالب‌تر می‌شود. این سخنان ادعا نیست، بلکه بخشی از تاریخچه کوچه کربلای مشهد است؛ کوچه‌ای که هرچند در سده گذشته بیشتر در خدمت مسافران مشهد بوده، اما گذشته آن، سرشار از خدمات‌دهی به زائران مشهدی کربلای معلی و عتبات‌عالیات است.
اسامی کوچه در طول زمان
اندکی تأمل در نقشه‌های مشهد و اسناد برجای‌مانده از عهد صفوی تا امروز نشان می‌دهد عنوانی که اکنون بر تابلوی ورودی کوچه موردنظر حک شده است سابقه‌ای بیش از چهارصد سال دارد. برای نمونه در سندی که از سال۱۰۷۶قمری در مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی موجود است، به نام کوچه کربلا اشاره شده است.
محتوای این سند همچنین بازگو می‌کند که کوچه کربلای مورد‌اشاره در بخش جنوبی قبرستان عیدگاه قرار داشته است. براین‌اساس و باتوجهبه قرارداشتن کوچه کربلای کنونی که در محدوده جنوبی میدان بیت‌المقدس و روی بقایای قبرستان عیدگاه ایجاد شده است، می‌توان گفت که سابقه نامیده‌شدن کوچه‌ای در این محدوده به نام کربلا به عهد صفوی بازمی‌گردد.
البته دو کوچه کنونی کربلا و میرزای‌ضابط در نقشه سال۱۲۴۸خورشیدی مشهد مشخص هستند و با اندکی دقت در این نقشه و مقایسه‌اش با نقشه‌های سال‌های بعد شک می‌کنیم که آیا کوچه کربلای فعلی نیز در آن سال‌ها بدین نام خوانده می‌شده است یا نه. براساس نقشه مذکور می‌فهمیم که مسیر کوچه کربلا، مسیر مستقلی نبوده و از طریق کوچه‌چهنو سال‌های بعد و همچنین کوچه میرزای‌ضابط یا قبرستان عیدگاه می‌گذشته و به سایر نقاط شهری متصل می‌شده است.
قرارگرفتن حمام کربلا در نقطه‌ای نزدیک به تقاطع کوچه میرزای‌ضابط و این کوچه و وجود تکیه صادق‌خان به‌عنوان محل تجمع زوار کربلا در حاشیه کوچه میرزای‌ضابط این احتمال را پر‌رنگ می‌کند که در سال‌های قبل از دوران ناصرالدین‌شاه کل این مسیر کوچه کربلا بوده و بعد‌ها با ایجاد خیابان امام‌رضا (ع) فقط بخش منتهی به این خیابان کربلا نامیده شده است و بخش دیگر به نام میرزای‌ضابط معروف شده که معروف‌ترین ساکن آن دوران کوچه بوده است.
از این موضوع که بگذریم، علاوه بر دو نام بالا، کوچه کربلا به دو نام کوچه تهران شماره ۲ و کوچه امام‌رضا (ع) ۲ هم نامیده شده است؛ کمااینکه اکنون در تابلوی ورودی آن علاوه بر نام کوچه کربلا، عنوان امام رضا (ع) ۲ نیز حک شده است.
همچنین پس از ایجاد خیابان‌شیخ‌طوسی در ابتدای کوچه‌میرزای‌ضابط نیز تابلوی شیخ‌طوسی۳ از سوی شهرداری نصب شده بوده و پس از آن در اواخر دهه۶۰ تا اواسط دهه۸۰ که تابلوی شیخ‌طوسی به خالد اسلامبولی تغییر‌نام داده در ابتدای کوچه میرزای‌ضابط، تابلوی خالد‌اسلامبولی۳ نصب بوده است. ناگفته نماند که در گذشته کوچه میرزای‌ضابط به‌دلیل باریک و طولانی‌بودن به کوچه دراز نیز مشهور بوده است.
تا پایان دوران قاجار
چه تنها کوچه امام‌رضا (ع) ۲ کنونی را کوچه کربلا بدانیم، چه دو کوچه شیخ‌طوسی۱و۳ را هم بخشی از آن قلمداد کنیم، کوچه کربلا به‌گواه برخی اسناد موجود در آستان‌قدس از جنوبی‌ترین کوچه‌های قرار‌گرفته در داخل باروی شاه‌طهماسبی مشهد بوده است. به‌عبارت‌دیگر، عمر این کوچه حداقل به عصر سلطنت صفویان بر ایران بازمی‌گردد و حدود پانصدسال قدمت دارد که حداقل چهارصدسال از این عمر را با نام کوچه کربلا شناخته می‌شده است.
هما‌ن‌طور‌که گفته شد این نام در اسناد مختلفی که از عصر سلطنت شاهان صفوی و سپس شاهان افشاری و همچنین قاجاری باقی‌مانده است برای کوچه‌ای در جنوب قبرستان عیدگاه تکرار شده است که قدمت کهن‌ترین این اسناد به سال۱۰۷۶قمری، یعنی دوران سلطنت شاه‌عباس دوم (هفتمین شاه صفوی)، بر‌می‌گردد.
باوجوداین در هیچ‌یک از اسناد موجود درباره مشهد قدیم تا سال۱۲۴۸خورشیدی که دالمج نقشه مشهد را ترسیم کرده است، تصویر و توصیف دقیقی از این کوچه نمی‌بینیم. در نقشه دالمج است که می‌بینیم دومین مسیر شرقی از چهار مسیر انشعابی جنوبی از قبرستان عیدگاه به نام کوچه کربلا ثبت شده و از طریق کوچه هادی‌خان به کوچه نخست خود و از طریق کوچه حمام‌کهنه‌کربلا به کوچه سوم انشعابی خود و همچنین مسیر‌های کوچه چهنو و کوچه سرشور متصل است.
این کوچه در آن زمان دو فرعی شرقی و دو فرعی غربی داشته است و در محلی نیز که اکنون به کوچه اعتماد یا امام‌رضا (ع) ۶ متصل است، به پایان رسیده و بن‌بست بوده است. شاخص‌ترین بنا‌های آن دوران کوچه نیز به‌ترتیب، منزل میرزای‌ضابط در ابتدای بخش شرقی (تقریبا محل کنونی هتل اطلس)، حمام‌کهنه‌کربلا در میانه دومین فرعی غربی و سپس تکیه صادق‌خان در مجاورت دومین فرعی شرقی هستند.
از این میان، اسناد به‌جامانده در مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی صورت مخارج ماه محرم تکیه صادق‌خان را در سال۱۳۰۰قمری نشان می‌دهد که مؤید فعالیت این حسینیه در ماه محرم و ارتباط این موقوفه با آستان‌قدس است. براساس این اسناد، ابراهیم‌خان متولی این موقوفه بوده که درآمد یک عطاری وقفی در همسایگی تکیه را به مصرف آن می‌رسانده است.
عمر این کوچه حداقل به عصر سلطنت صفویان بر ایران بازمی‌گردد و حدود پانصدسال قدمت دارد
آب‌انبار حوض‌آبی آخرین بنای نشان‌گذاشته شده توسط دالمج در این کوچه است که در مقابل تکیه صادق‌خان قرار دارد. این اثر که در اسناد از آن به‌عنوان حوض‌برجی نیز یاد شده باتوجهبه کتیبه‌اش، اثری صفوی است.
در کتیبه سنگی که سال۱۳۵۲خورشیدی درکنار پله‌های حوض نصب شده است، نوشته‌اند: «این آب‌انبار به نام حوض‌برجی معروف است و در زمان شیخ‌بهایی کف حوض به‌دستور ایشان با مصالح مخصوص ساخته شده که در تابستان و گرمای زیاد، آب آن بسیار سرد و گوارا و بهداشتی است. زیر آب آن از زیر شیر آب تا وسط خیابان تهران به‌همت اهالی محل ساخته و به قنات خدر متصل شده و جای هیچ‌گونه نگرانی نیست.»
در پایان متن کتیبه هم از اهالی خواسته شده است که در حفاظت و پاکیزگی آن کوشا باشند.
اما براساس شواهد موجود، نامیدن کوچه به نام کربلا به‌دلیل تجمع کاروان‌سالار‌های کربلاست؛ به‌عبارت‌دیگر در سال‌های قبل از سده ۱۴ هجری که زائران به‌صورت کاروانی و با استفاده از شتر و اسب و قاطر عازم کربلا می‌شده‌اند، این کوچه محلی بوده است برای هماهنگی سفر با کاروان‌داران و سپس وداع با خانواده و آغاز سفر زیارتی.
وجود هم‌زمان یک حمام، یک حوض آب و یک تکیه در کوچه که برطرف‌کننده نیاز زائران و مسافران برای نظافت، تأمین آب و هماهنگی اولیه و همراه شدن با سایر زائران بوده است، گواهی دیگر است که این کوچه محل آغاز سفر کربلای مشهدی‌های قدیم بوده است.
احتمالا مسافران پیش از آنکه راهی کربلا شوند، آخرین حمام را در کوچه کربلا می‌رفته‌اند، از حوض‌انبار ظرف آبشان را پر می‌کرده و وضو می‌گرفته‌اند؛ همچنین باتوجهبه عرض کم کوچه کربلا، می‌توان گفت که تکیه صادق‌خان محل اجتماع آنان قبل از حرکت به‌سمت دروازه عیدگاه و خروج از شهر بوده است.
دوران پهلوی
وضعیت کوچه‌های میرزای‌ضابط و کربلا در نخستین سال‌های سده ۱۴ خورشیدی نسبت به سال‌های قبل تغییر خاصی پیدا نکرده تا اینکه با تخریب قبرستان عیدگاه و ایجاد خیابان امام‌رضا (ع) نقشه این محدوده به‌کلی دگرگون شده است. این تغییرات باعث شده است که مسیر دسترسی اصلی کوچه، از دومین کوچه انشعابی جنوبی قبرستان به نخستین کوچه شرقی خیابان جدید امام‌رضا (ع) تغییر یابد؛ بدین‌گونه بخش شرقی کوچه کم‌کم رونق خود را از دست داده است.
در دهه بعد با حذف برج و باروی شهر و اضافه‌شدن کوچه‌ها و مسیر‌های جدید به شبکه ارتباطی این بخش از شهر و جانشینی کامیون‌ها و اتوبوس‌های مسافربری به‌جای اسب و شتر‌هایی که از کوچه کربلا بلند می‌شده‌اند، کم‌کم از اهمیت کوچه کربلا کاسته شده است، به‌طوری‌که می‌توان گفت از روزگار پررونق حضور مسافران عتبات‌عالیات در آن، تنها نام کربلا برای این مسیر باقی‌مانده است.
همین تغییرات باعث از‌رونق‌افتادن تکیه صادق‌خان و تبدیل‌شدن آن به یک مخروبه متروکه شده است، تا جایی‌که حاجی‌عابدزاده، پس از ساخت بنای عسکریه، زمین تکیه را برای ساخت سومین بنای خود از اوقاف تحویل گرفته و مدرسه‌ای هجده‌کلاسه با نام نقویه در آن احداث کرده است. مدرسه نقویه نیز تا زمان ملی‌شدن همه مدارس کشور در اختیار دانش‌آموزان بوده است، اما پس از آن، چندسالی خوابگاه طلاب شده و این وضعیت تا پیروزی انقلاب اسلامی ادامه داشته است.
حوض‌برجی نیز در این دوران وضعیت خوبی نداشته است. هرچند در سال۱۳۲۴خورشیدی تزیینات کاشی‌کاری به آن افزوده شده و در سال۱۳۵۲ هم کتیبه‌ای برای آن نصب شده، اما به‌هر‌ترتیب آب‌انبار بوده است و با اجرای لوله‌کشی آب، کارایی خود را از دست داده و کم‌کم به یک مخروبه تبدیل شده است.
خانه میرزای‌ضابط هم قربانی ایجاد خیابان شیخ‌طوسی شده و از بین رفته است. از دیگر‌بنا‌های مخروب کوچه کربلا می‌توان به گاراژ شکفته در محل تقاطع کوچه با خیابان امام‌رضا (ع) اشاره کرد که با انتقال گاراژ‌های شهر به خیابان گاراژدار‌ها در سال‌های پایانی دوره پهلوی، ساختمانش به یک بانک تغییر کاربری داده است. در این میان، وضعیت حمام کربلا بهتر از سایر یادگاران قاجاری کوچه بوده، زیرا باوجود تغییر چندباره مالکان، همچنان با نام مرجان به کار خود ادامه داده است. جالب است بدانید که این حمام اولین ساختمان کوچه کربلا بوده است که به دستور ولیان، استاندار وقت خراسان، در اواخر دوره پهلوی دوم گازکشی شده است.
در‌همین‌دوران باتوجهبه نزدیکی این کوچه به حرم‌مطهر‌رضوی دو گروه از تودرواری‌ها* و همدانی‌ها ضمن خرید قطعاتی در کوچه، به‌ترتیب در سال‌های ۱۳۴۵و۱۳۴۷خورشیدی اقدام به ایجاد حسینیه همدانی‌ها و حسینیه ابوالفضلی‌تودرواری‌های سمنان کرده‌اند. در این دوره هرچند کوچه کربلا از زوار کربلا خالی شده، اما به محلی برای استقرار زائران امام‌ثامن (ع) تبدیل شده است، به‌نحوی‌که در سال‌های اخیر کمتر ساکن مشهدی داشته و اغلب خانه‌های آن به مهمان‌پذیر تبدیل شده است.
*تودروار یا تویه‌دروار یکی از دهستان‌های دامغان است.
اینجا مکان سابق تکیه صادق‌خان است
پس از پیروزی انقلاب اسلامی
در سال‌های پس از پیروزی انقلاب‌اسلامی کوچه کربلا نسبت به دودهه قبل تغییر محسوسی نکرده است. خانه‌های کوچه در این دوران (همچون دهه‌های۴۰و۵۰) یک‌به‌یک به بنا‌های اقامتی و هتل تبدیل شده‌اند تا جایی‌که به نظر می‌رسد در شرایط فعلی تنها یکی از پلاک‌های این محدوده ظاهر منزل مسکونی را دارد.
در این دوران، ابتدا همدانی‌ها با خرید چند‌پلاک دیگر در محدوده حوض‌برجی، مجموعه اقامتی حسینیه خود را ساخته‌اند؛ هم‌زمان فضای ورودی قدیم حسینیه به دفتر آیت‌الله العظمی‌نوری‌همدانی اختصاص پیدا کرده تا ایشان یکی از نزدیک‌ترین دفتر‌های مراجع به حرم‌مطهر‌رضوی را در اختیار داشته باشد.
بازماندگان خاندان واعظ‌شهیدی هم در سال۱۳۶۳ با بازسازی مجموعه حسینیه خود و ایجاد دری برای آن در فرعی انتهایی کوچه، شرایط را برای رفت‌وآمد راحت‌تر شرکت‌کنندگان در آیین‌های عزاداری محرمی و روضه هفتگی مرحوم حاج‌شیخ‌عبدالرحیم عیدگاهی‌واعظ‌شهیدی، به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین روضه‌خوانی‌های مشهد، فراهم کرده‌اند.
همچنین در این دوره، مدرسه نقویه پس از مدتی استفاده به‌عنوان مدرسه علمیه تخریب شده است تا در زمین آن یک مجتمع فرهنگی اقامتی ساخته شود. البته که این پروژه بعد از گذشت بیش از پانزده سال هنوز در حال ساخت است.
هم‌زمان با ساخت این پروژه، بخش زمستانی یگانه‌مسجد کوچه نیز که در طول عمر حدود‌یک‌صدساله‌اش به‌ترتیب به اسامی حوض‌برجی، شکفته و علم‌الهدی شناخته می‌شده، برای بهسازی تخریب شده است و اکنون تنها بخش تابستانی آن با استفاده از یک سازه موقت مشغول به خدمات‌دهی به مغازه‌داران و زائران است. حمام مرجان، اما همچنان با انجام تغییرات عمده به‌عنوان مجموعه‌ای دارای حمام نمره و البته یک فضای حمامی خاص خانوادگی مشغول فعالیت است.
سرانجام اینکه هرچند آب‌انبار صفوی حوض‌برجی در تاریخ ۲۴تیر۱۳۸۲ با شماره۹۲۵۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است تا از نابودی آن جلوگیری شود، وضعیت نزاری دارد و توری کوچک نصب‌شده در جلوی نرده‌های آن نتوانسته است از زباله‌ریزی به درونش جلوگیری کند و زباله‌های زیادی پشت آن انباشته شده است.
چهره‌های شاخص کوچه «کربلا»
کوچه کربلا هرچند اکنون دیگر ساکن دائمی مشهدی ندارد، در طول زمان چهره‌های سرشناس مختلفی داشته است. اگر از میرزای‌ضابط که از مدیران وقت آستان‌قدس در عهد ناصرالدین‌شاهی بوده است، بگذریم، بد نیست بدانید محمدحسین‌جعفریان، شاعر و مستندساز مشهور مشهدی، سال ۱۳۴۶ در این کوچه متولد شده است.
احمد مهرمشهدی، معروف به حاج‌احمد‌افخمی، آخرین مؤذن رسمی مسجد گوهرشاد، نیز زاده این کوچه است. حسین ادیبیان، مؤسس اولین آژانس گردشگری مشهد، حیدر صفدرپور، رباعی‌سرای معاصر، حاج‌محمد اسماعیل‌زاده، حلبی‌ساز قدیمی مشهد و محمدحسن روبندفروش، معروف به حسن طیاره که تصادف تاکسی‌اش با هواپیما جهانی شد هم از افرادی هستند که بخشی از عمرشان را در این کوچه گذرانده‌اند.
مرحوم غلامرضا طوسی، پارچه‌باف قدیمی شهر، مرحوم رجب فرازی، مالک سابق حمام مرجان، مرحوم شکفته، مالک گاراژ شکفته و بازسازی‌کننده مسجد حوض‌برجی، هم از دیگر قدیمی‌های این کوچه هستند؛ همچنین باید از خاندان پور‌فتح‌الله که یکی از آنها دوره‌ای مدیر سازمان انتقال‌خون ایران بوده است به‌عنوان قدیمی‌های این کوچه یاد کرد.
خانواده‌های دوستی، عسکری، باغدار، ملکی، امیرخانی، اسماعیل‌زاده، گلستانی، زاهد، گوهری، جلیلیان‌پور، حسینی، علیزاده، احمدی، صبوری، میرفخرایی، یزدان‌مهر، جلاییان و عهده‌دار از دیگر‌خانواده‌هایی هستند که با اندکی تأمل در گذشته این کوچه می‌توان ردی از آنان پیدا کرد.
سرانجام اینکه شهید سیدعلی‌توکلی، فرمانده گردان حضرت‌رسول (ص) تیپ ویژه شهدا و شهید‌حسین‌فرازی دو شهید شاخصی هستند که بخشی از عمر خود را در این کوچه گذرانده‌اند.
* این گزارش سه‌شنبه ۲۹ مهرماه ۱۴۰۴ در شماره ۴۶۰۶ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
