مرکز اسناد آستان قدس، حافظه مشهد است

سند برای آدم‌هایی که دنیا را معمولی می‌بینند، می‌تواند بنچاق شش دانگ یک خانه کلنگی، زمین یا آپارتمان باشد که معلوم می‌کند آنجا متعلق به چه کسی است، اما از نگاه افرادی که دید تاریخی دارند، سند می‌تواند هر چیزی باشد.

یک بلیت اتوبوس، دستخط فلان تاجر، قباله ازدواج مادربزرگ، فاکتور خرید، وصیت نامه، یادداشت‌های شخصی، عکس‌های خانوادگی، پرونده‌های اداری، قبوض پرداختی یا دریافتی، هرکدامشان می‌توانند در گذر زمان تبدیل به سندی شوند که بخشی از تاریخ اجتماعی، اقتصادی یا سیاسی شهر را با خودشان به اکنون می‌آورند.

در وادی پژوهش است که کاغذپاره‌ها تبدیل به سند‌های مهمی می‌شوند که می‌توانند گره بخشی از تاریخ را باز کنند. روز اسناد ملی و میراث مکتوب، سبب شد به یکی از خزانه‌های بزرگ نگهداری اسناد کشور در مشهد برویم و برایتان از مشهد کاغذی، طوماری و بنچاقی بگوییم و از قدیمی‌ترین سند ارض اقدس بنویسیم.

با ما در مرکز اسناد آستان قدس رضوی همراه شوید؛ جایی که پس از سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران و مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، سومین مرکز اسنادی کشور است.

مراحل ثبت و نگهداری یک سند

ارزشیابی و پیش آرشیو

نخستین گامی که برای یک سند برداشته می‌شود، از بخش ارزشیابی آغاز می‌شود. آنچه به دست کارشناسان رشته تاریخ می‌رسد، ارزیابی می‌شود تا معلوم شود به عنوان یک سند، ارزش ثبت و نگهداری را دارد یا خیر. معمولا سند‌های دریافتی از سه طریق به بخش ارزشیابی اسناد می‌رسد؛ وقف و اهدا، خرید سند‌های ارزشمند و انتقال از ادارات وابسته به آستان قدس رضوی.

اسناد دیداری شنیداری
هرچیزی غیر از اسناد کاغذی به این بخش آورده می‌شود. عکس ها، پوستر‌ها و منابع تصویری مانند فیلم‌ها و سی دی‌ها که می‌توانند حکم یک سند را داشته باشند، در بخش دیداری شنیداری، دسته بندی و نگهداری می‌شوند.

آماده سازی و طبقه بندی اسناد
در گام دوم، سند‌های دارای ارزش به این بخش می‌آیند تا تیمار و شناسنامه دار شوند. مرمت اولیه درصورت نیاز، ثبت عنوان، سال و نام اهداکننده و موضوعاتی از این دست، باعث می‌شود مدارک به خانواده اسناد آستان قدس بپیوندند.

پژوهش و مطالعات اسنادی
اگر مطالعه عمیق تری درباره بعضی اسناد بخواهد صورت بگیرد که تبدیل به کتاب یا فهرست شوند، کارشناسان این بخش آن را انجام خواهند داد.

مخازن اداره اسناد
اسناد کاغذی به این بخش می‌آیند تا این اوراق ارزشمند جای خودشان را پیدا کنند. تازه وارد‌های کاغذی در این بخش، ثبت می‌شوند و از آن‌ها تصویربرداری می‌شود. سپس اطلاعات اولیه شان اصلاح می‌شود و شماره ثبت دریافت می‌کنند. در ادامه، اطلاعات کلی آن‌ها وارد سیستم شده، پس از مرتب سازی و کارتن بندی به مخازن سپرده می‌شود.

بخش مخازن آستان قدس درواقع قلب تپنده مدیریت اسناد است که گنجینه‌ای ارزشمند از سند‌ها در آن نگهداری می‌شود؛ به همین دلیل این بخش از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. همچنین چند مخزن بزرگ در طبقه منهای ۲ کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی میزبان سندهاست تا در شرایط کنترل شده، نگهداری و محافظت شوند. این بخش علاوه بر این ها، جایی است که با پژوهشگران و مخاطبان در ارتباط است و به مراجعه کنندگان از این راه خدمات داده می‌شود تا چرخه کامل شود.

نمایه سازی و مستندسازی
اگرچه اقداماتی روی اسناد انجام شده است، هنوز کار برای جست وجوگر‌ها سخت است. تعریف کلیدواژه‌ها و توصیف گر‌ها برای جست وجوی تخصصی محققان در بخش نمایه سازی و مستندسازی انجام می‌گیرد. آنچه کار یک محقق را راحت می‌کند، فعالیت‌هایی است که در این بخش انجام می‌شود.

تاریخ شفاهی
جمع آوری تاریخ شهر با مصاحبه و تهیه گزارش تصویری از کهنسالان و مطلعان، یک نمونه از کار‌هایی است که بخش تاریخ شفاهی آن را به انجام می‌رساند.

کوتاه با اسناد مشهد

• تعداد اسناد: ۱۳ میلیون
• تعداد اسناد ثبت شده: ۶ میلیون
• اسناد مرتبط با آستان قدس رضوی: ۴ میلیون و ۲۰۰ هزار
• اسناد باقدمت عصر صفوی: ۶۰ هزار برگ
• اسناد باقدمت عصر افشاری: ۳۰ هزار برگ
• اسناد باقدمت عصر قاجار: ۵۰۰ هزار برگ
• اسناد عصر پهلوی تاکنون: ۶۱۰ هزار برگ
• تعداد اسناد ثبت نشده: ۷ میلیون سند
• اسناد با موضوعات مختلف: ۱ میلیون و ۸۰۰ هزار برگ
  
  

ایجاد مرکز اسناد به روایت سال‌ها

دوره صفوی
خوب است بدانید هسته اولیه مرکز اسناد آستان قدس رضوی از دوره صفوی و در کتابخانه شکل می‌گیرد و تمام آثار مکتوب وقفی و اهدایی در آن نگهداری و ضبط می‌شود. اسناد وقف نامه‌های مربوط به حرم و تشکیلات بارگاه رضوی، جزو این اسناد بوده اند.

دوره قاجار
در این دوره، غیر از وقف نامه ها، احکام و فرمان‌های شاهان، مصالحه خط، اجاره نامه نیز به جمع اسناد اضافه می‌شود.

دوره پهلوی
در سال ۱۳۴۳ خورشیدی، نخستین خبر درباره انتقال اسناد خطی محاسباتی آستان قدس منتشر می‌شود. این اسناد با انتقال قرآن‌ها و جزوات قرآنی آستان قدس از قرآن خانه قدیمی حرم مطهر به دست می‌آید که گویا در کیسه‌های دربسته در اتاقی در پشت بام حرم نگهداری می‌شده اند که تا امروز نیز تدبیری برای ثبت و حفاظت از آن‌ها اندیشیده نشده است؛ البته تا پیش از سال ۱۳۵۹ خورشیدی، اداره مخطوطات آستان قدس، اسناد و مطبوعات را نگهداری می‌کرده است.

اواخر دهه ۵۰
آرشیو مطبوعات به صورت مستقل و با تکیه بر دریافت نشریات وقفی، اهدایی و خریداری، تأسیس می‌شود و به خدمات دهی می‌پردازد.

دهه ۶۰ خورشیدی
سال ۶۳ در جریان نوسازی و تعمیراتی که در حرم مطهر رخ می‌دهد، یک دیوار کاذب، تخریب و دری به دنیایی از اسناد باز می‌شود. در همین سال‌ها حدود ۱۸۰ هزار برگ از اسناد خانواده علم و تعدادی از اسناد سیدجلال الدین تهرانی، اهدا می‌شود و بر غنای اسناد موجود می‌افزاید. این اسناد در واحدی به نام «تالار آرشیو اسناد خراسان» که زیرمجموعه بخش آرشیو مطبوعات و اسناد در اداره اسنادومخطوطات است، نگهداری می‌شوند.

دهه ۷۰ خورشیدی
با گذشت زمان و افزایش اسناد، دست اندرکاران دست به کار می‌شوند تا محلی برای نگهداری از این اسناد راه اندازی کنند. همین می‌شود که «مدیریت اسنادومطبوعات» در مهر ۱۳۷۶ به نام «اداره اسنادومطبوعات»، فعالیت خود را با موجودی ۲۸۳ هزار برگ سند قدیمی آستان قدس و ۱۸۰ هزار برگ مجموعه سند خانواده علم آغاز می‌کند.

دهه ۸۰ خورشیدی
در ادامه، اداره اسناد به اداره مدیریت امور اسنادومطبوعات ارتقا می‌یابد و به ساختمان بنیاد پژوهش‌های اسلامی منتقل می‌شود. اکنون دو گروه اسناد و مطبوعات زیرمجموعه این مدیریت هستند که هرکدام به صورت مستقل کار می‌کنند.