جهانگیر الماسی هفت بار اسمم را صدا کرد! 
تنور فتیرمسکه‌های صفورا مالدار در جاهدشهر گرم است 
قنات سناباد قرن‌ها عزیز مردم مشهد بود
فریبا فرخد| روایت است که پیکر امام‌رضا (ع) را با آب قنات سناباد غسل داده‌اند؛ همین روایت هم سبب شده است این قنات برای قرن‌ها، عزیز مردم مشهد و هرزائری باشد که پا به این دیار می‌گذارد. مردم مشهد آب قنات سناباد را متبرک می‌دانند و جلیل قصابیان‌گزکوه در مقاله‌ای که براساس اسناد موجود در مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی گردآوری شده، قدمت آن را هزار سال نوشته است.
این قنات که گویا، چون در اراضی سناباد جاری بوده، به این نام خوانده می‌شده، قدیمی‌ترین قنات جاری در مشهدالرضا (ع) بوده است. سطر‌های بعدی گذری است بر تاریخ این قنات که پیش از پیدایش مشهد، در این ارض مقدس جاری بوده و به‌عنوان نخستین آب جاری در بقعه رضوی، تا مدت‌ها آب مورد استفاده زائران و مجاوران را تأمین می‌کرده است.
اخباری درباره وجود قنات سناباد
ما که از هزار سال پیش سندی نداریم، پس از کجا معلوم که این قنات این‌قدر قدمت داشته باشد؟ این سؤال ممکن است برای هر‌کس به وجود آید. بررسی کارشناسان نشان می‌دهد، با‌توجه‌به شیوه آبیاری دشت توس، نشانه‌های وجود یک قنات از گذشته‌های دور در این دیار وجود دارد که ویژگی‌های آن با آنچه در مورد قنات سناباد در دوران‌های بعدی آمده، منطبق است. برای نمونه در قدیمی‌ترین خبر، ابن‌بابویه‌قمی از جاری شدن سیلی در مشهد نوشته و در خبرش از قناتی یاد کرده است که نامی ندارد.
او چنین گفته است: «این سیل در مسیل منحرف شده و در قناتی که از محلِ مشهد امام بلندتر بوده است، فرو ریخته و به مشهد امام آسیبی وارد نیامده است.»
در خبر دیگری، بیهقی وقتی می‌خواهد از شرح خدمات ابوالحسن‌عراقی، دبیر غزنویان، بنویسد، از احیای کاریزی در مشهد حرف می‌زند که می‌توان آن را مهم‌ترین خبر موثق درباره وجود آبی در قریه سناباد به‌شمار آورد که گویا در قرن پنجم قمری جاری بوده است؛ البته از این قنات نامی برده نشده است.
برخی کارشناسان و پژوهشگران معتقدند شهرت قنات می‌تواند یکی از دلایل ذکر نکردن نام آن باشد؛ یعنی قنات آن‌قدر منحصر‌به‌فرد و شناخته‌شده بوده است که همگان می‌دانسته‌اند درباره کدام قنات و کدام آب جاری صحبت شده است.
«سرآب» در قرن سوم تا پنجم قمری
جلیل قصابیان در مقاله‌اش که پیشتر به آن اشاره کردیم، می‌نویسد: «سرچشمه و مظهرِ قنات سناباد، «سرآب» نام داشته که در شمال غربی مشهد و در محله‌ای به همین نام واقع بوده است.»
جالب است بدانید که نام سرآب به طور پیوسته از عهد صفویه تا دهه‌های اخیر به دلایل مختلف در منابع تاریخی درج شده است؛ البته همان‌طور که گفتیم، از قنات سناباد در قرن سوم تا نهم قمری به‌صراحت سخنی به میان نیامده و نامی ذکر نشده است، اما دلایل و شواهد تاریخی گوناگونی هست که وجود قنات سناباد را در این دوران تأیید می‌کند؛ از جمله اینکه می‌گویند: «باغ سرسبز حمید‌بن‌قحطبه که پیکر امام‌رضا (ع) را در آن شست‌وشو داده‌اند، در بخش کم‌ارتفاع‌تر شرق مظهر یک قنات که در سناباد جریان می‌گرفته، قرار داشته است.»
ایجاد قنات در مشهد عهد ایلخانی و تیموری
با پیدایش و گسترش مشهدالرضا (ع) و رونق روزافزون آن به‌مرور نیاز به وجود قنات‌های دیگری نیز احساس می‌شود. به‌همین‌دلیل در عهد سربداران توسط خواجه یحیی، قنات‌های دیگری در مشهد و توس جاری می‌شود. پس از آن هم با گسترش بیشتر مشهد در عهد تیموری، برای تأمین آب مورد‌نیاز شهر، به دستور سلطان حسین بایقرا و با مباشرت امیرعلیشیرنوایی، آب چشمه گلسپ به‌طرف مشهد هدایت و در صحن جاری می‌شود و مورد استفاده زائران و مجاوران قرار می‌گیرد.
نشانههایی از قنات سناباد در قرن نهم قمری
در قرن نهم، اما اطلاعاتی کم و‌بیش مفصل درباره قنات سناباد وجود دارد. این اطلاعات که در مکتوبات آن روزگار سیاهه شده است، به‌خوبی نشان می‌دهد که به‌طور‌قطع، آب این قنات در سناباد قرن نهم جاری بوده است؛ چنان که بار‌ها از قنات سناباد و سراب در «روضه‌الصفا» و «حبیب‌السیر» و دیگر منابع تاریخی نام برده شده است.
نشان قنات هزارساله مشهد در وقف‌نامه‌های معروف
همچنین با استناد به نوشته مؤلف کتاب «خلاصه‌التواریخ» و مضمون وقف‌نامه مهدی‌قلی‌بیک (از سنه۱۰۲۷ قمری)، در قرن یازدهم نیز علاوه بر قنات سناباد، آب قنات این موقوفه نیز در حرم جاری و مورد استفاده قرار می‌گرفته است؛ از عهد صفویه به بعد باز هم آگاهی‌های بیشتری درباره قنات سناباد به دست می‌آید؛ چنان که در طومار علیشاهی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین اسناد موقوفه آستان‌قدس به تاریخ ۱۱۶۰قمری، قنات سناباد «موقوفه‌ای با واقف نامعلوم و دایر با میزان حق‌الشرب معین» ثبت شده است. در طومار عضدالملک نیز از قنات سناباد به‌عنوان یک قنات «وقفی مطلقه بالتمام با محدوده معینه در دروازه سراب» یاد شده است.
قنات سناباد کجا بوده است؟
نخستین نوشته‌ها و اظهار‌نظر‌ها درباره محدوده جغرافیایی قنات سناباد، اما مربوط به عهد قاجار است که در طومار عضدالملک به آن اشاره شده است. در آن روزگار به قولی آب سناباد به‌دلیل اعتقاد مردم مبنی بر متبرک بودن آن -که محل تغسیل پیکر مطهر امام‌رضا (ع) و اولین و قدیمی‌ترین آب جاری در مشهد و مورد‌توجه زائران و مجاوران بوده است- به حرم مطهر آورده می‌شده و مورد استفاده زائران قرار می‌گرفته است؛ مثلا سیاهه سندی که از دوره افشار باقی‌مانده است، نشان می‌دهد که در این دوران، همه‌روزه به‌وسیله پنج قاطر، از دهنه قنات سناباد که در محله سراب جاری بوده، مقداری آب به سقاخانه صحن عتیق برده می‌شده است تا به‌عنوان آب متبرک به زائران حضرت داده شود.
آب قنات سناباد پس از عبور از باغ منبع و راسته سراب و کوچه حمام‌شاه به طرف مسجد جامع هدایت می‌شده
در عهد قاجار هم با وجود آنکه نهر خیابان (نهرنادری یا نهر شاهی) در کنار قنات‌هایی دیگری در مشهد جاری بوده، آب قنات سناباد از محبوبیت زیادی برخوردار بوده است. اعتماد‌السلطنه هم می‌گوید که این قنات، جزو موقوفات آستانه بوده و در محله سراب و باغ‌عنبر جریان داشته است. علاوه‌بر‌آن، زین‌العابدین شیروانی هم درباره قنات سناباد نوشته و در آن به نکته جالبی اشاره کرده است.
او می‌گوید خادمان در پخت غذای حضرتی از آب قنات سناباد استفاده می‌کنند؛ «آب آن خوش‌گوار است و مطابق شرط واقف، بخشی از آب سناباد در مطبخ سرکار فیض‌آثار جاری است که به‌نوشته ادیب‌المعی این آب در عهد ناصری و توسط فضل‌الله خان، وزیر نظام تا مطبخ آستانه هدایت شده است.»
مسیر قنات سناباد در اسناد و مکتوبات قدیمی
با گسترش بیشتر مشهد و افزایش جمعیت، لزوم تأمین منابع آبی بیشتر می‌شود، آن‌چنان‌که در سال ۱۳۳۳ قمری به‌دستور سلطان حسین میرزا نیرالدوله، والی وقت خراسان (پسر پرویز میرزا نیرالدوله و نوه فتحعلی‌شاه قاجار)، تصمیم می‌گیرند آب قنات را بدون آلودگی به مسجد گوهرشاد برسانند؛ لذا تصمیم می‌گیرند این مهم را با ساختن منبع، نصب تلمبه و لوله‌کشی به سرانجام برسانند.
طبق اسناد این دوره در این زمان، آب قنات سناباد پس از عبور از باغ منبع (در خارج دروازه سراب قرار داشته است) و طی کردن مسیر راسته سراب و کوچه حمام‌شاه و بازار بزرگ به طرف مسجد جامع هدایت می‌شده است.
اما قنات سناباد در دوره قاجار تنها قنات مشهد نبوده و استفاده از آن صرفا به‌دلیل محبوبیتش بوده والا که برابر آنچه در مکتوبات آمده، مشهد دوره قاجار به‌جز قنات سناباد، دوازده قنات دیگر هم داشته است.
قنات سناباد در دوره پهلوی
قنات سناباد در روزگار پهلوی در مسیری به طول تقریبی ۹ هزارو۲۰۰ متر از غرب به شرق جریان داشته و مسیر آن در یکی از اسناد این‌طور آمده است: «آب این قنات در جنوب خیابان سعدآباد و حدود ۱۵۰متری خارج دروازه سراب (بین باغ منبع و باغچه سید‌نور‌علی‌شاه و نزدیک حمام قدیمی سناباد) ظاهر شده، با عبور از کنار یخچال قدیمی و قبرستان سراب و منازل محله سراب از طریق کوچه آقا‌میرزا‌ناظر و کوچه شجاع‌التولیه به طرف حرم امتداد یافته وارد باغ عنبر شده و به‌صورت منقطع از باغ سنگی و باغ مستوفی و منازل مسکونی نیز عبور نموده و پس از مشروب ساختن آب‌انبار‌های عمومی و شخصی تا محله چهارباغ جریان گرفته و از آنجا در کوچه مسجد نقاش‌ها و کوچه میرزا‌شهاب و خیابان علیا و چهارباغ و سپس کارخانه زواری آستان‌قدس عبور نموده و به آب‌انبار صحن عتیق منتهی می‌گردیده و در آنجا آب مزبور مورد‌استفاده بوده است.»
مظهر‌های قنات سناباد را هم می‌شده در نقاطی مثل کال چهل‌بازه، بند‌گلستان در اراضی وکیل‌آباد، واقع در غرب مشهد، دید؛ همچنین حلقه چاه‌های این قنات در اراضی وکیل‌آباد، اراضی آبکوه و زرگران قرار داشته است.
سرنوشت قنات سناباد
قنات سناباد در نهایت به‌دلیل عوامل طبیعی مؤثر در کاهش میزان آب‌دهی و همچنین دیگر عوامل مهمی، چون اجرای سیستم آب‌رسانی در دهه۴۰ قرن ۱۴ خورشیدی در مشهد و حفر چاه‌های عمیق به‌تدریح کم‌آب و سپس بی‌آب و بایر و مسدود شد و بستر آن هم در اثر گسترش کالبدی شهر و احداث منازل مسکونی، خیابان‌ها و میدان‌ها خشک شد و به‌خاطرات مردم مشهد پیوست.
کوتاه از قنات سناباد
قدمت: ۱۰۰۰ سال قدمت تقریبی قنات سناباد است.
موقوفه آستان قدس: قنات سناباد از قدیم‌الایام در زمره موقوفه‌های آستان‌قدس‌رضوی قرار داشته، اما واقف آن نامعلوم است و در منابع و اسناد از واقف و سازنده آن اطلاعی در دست نیست.
قنات سناباد در قرن ۲ قمری: در این دوران، دهکده‌ای به‌نام سناباد در محل کنونی مشهد وجود داشته که از توابع نوغان (بزرگ‌ترین شهر ولایت توس) بوده است. این آبادی قنات و قلعه‌ای برای سکونت اهالی داشته است.
قنات سناباد در قرن ۳ قمری: پس از شهادت حضرت‌رضا (ع) پیکر آن حضرت در آب قنات سناباد غسل داده شد و از‌آن‌پس آب این قنات متبرک شناخته شد.
طول قنات سناباد: طول قنات سناباد از پیشکار چاه (واقع در برج‌های هارونی که در کال چهل‌بازه بند گلستان، واقع در چهار‌کیلومتری طرقبه و جنوب‌غربی مشهد قرار داشته) تا مظهر قنات (واقع در خارج دروازه سراب) حدود ۹ هزارو ۲۰۰ متر طول داشته که طول مسیر قنات از پیشکار تا مقابل قلعه‌آبکوه ۶ هزارو ۴۰۰ متر و تا کار‌رفت ۱۶۰۰ متر و از کار‌رفت تا شکافیه قنات ۱۲۰۰ متر بوده است.
وجه تسمیه نام قنات سناباد: آب سناباد ظاهرا به‌دلیل جاری بودن در قریه سناباد به این نام شهرت یافته و بنا به شواهد تاریخی با بیش از هزار سال قدمت، در اراضی و باغ‌های سناباد نوغان، واقع در بخشی از دشت توس جاری بوده است.
سرچشمه قنات سناباد: سرچشمه و مظهرِ قنات سناباد «سرآب» نام داشته که در شمال غربی مشهد در محله‌ای به‌همین نام واقع بوده است. این نام مکرر از عهد صفویه تا دهه‌های اخیر در منابع تاریخی ذکر شده است.
* این گزارش چهارشنبه ۳ اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۴ در شماره ۴۴۷۳ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
