مدح ائمه گفتن میراث اجدادی ما است 
روایت پیرغلامی که دو هیئت تأسیس کرد 
سومین طومار زیارتی خطی جهان در موزه آستان‌قدس
سنت زیارت در همه جوامع و ادیان وجود دارد. دراین‌میان، سنت زیارت در جوامع مسلمانان با شکل‌ها و نگاه‌های مختلفی همراه است که بیانگر فرهنگ معنوی میان انسان و معبود اوست. برای نمونه در قدیم که هنر عکاسی وجود نداشته است، برخی از مسلمانان در سفر زیارتی خود به اماکن مقدس، تصویر آن اماکن را بر طوماری می‌کشیده‌اند که امروزه به نام «طومار‌های زیارتی» شناخته می‌شوند.
طومار‌های زیارتی در واقع اسنادی تصویری بوده‌اند که برای شخص زائر و به سفارش او مبنی بر انجام مناسک حج و عمره و گاهی زیارت ائمه شیعه (ع) در عراق و حرم امام‌رضا (ع) تهیه می‌شده‌اند.
تاکنون ۹ طومار زیارتی در کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مجموعه‌های خصوصی به‌دست آمده است که در گزارش زیر ضمن معرفی اجمالی آنها، طومار آستان‌قدس‌رضوی به‌طور‌ویژه معرفی خواهد شد.
طومار آستان‌قدس‌رضوی به‌عنوان سومین طومار زیارتی خطی جهان یک سفرنامه تصویری از مکه تا مشهد است که سال ۱۴۰۲ خورشیدی توسط یک واقف هندی به نام «محمد ابوالحسن» به کتابخانه و مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی اهدا شده است.
توضیح: این گزارش خلاصه‌شده مقاله مفصل «نماد‌های شیعی در طومار‌های زیارتی (مطالعه موردی: طومار زیارتی آستان‌قدس‌رضوی)» است که توسط سوسن نیکجو و سیدمحسن حسینی نوشته و چندی پیش در شماره پنجم، بهار و تابستان ۱۴۰۳ پژوهش‌نامه مطالعات اسنادی و آرشیوی آستان‌قدس‌رضوی چاپ شده است.
۹ طومار زیارتی موجود
کهن‌ترین نمونه‌های برجای‌مانده از طومار‌های زیارت خطی مربوط است به دوره سلجوقی و جدیدترین نمونه‌های آن نیز به اواخر دوره قاجار مربوط است که به‌صورت طوماری یا تک‌برگی چاپ‌سنگی برجای‌مانده است.
کهن‌ترین نمونه‌ها، اما مجموعه اسنادی هستند از دوره سلجوقی تا ایوبی که امروزه در موزه هنر‌های ترکی و اسلامی واقع در استانبول نگهداری می‌شوند.
این مجموعه در حدود ۱۵۰سند مربوط به ۱۰۸۴تا۱۳۱۰میلادی (۴۷۶ تا ۷۰۹ قمری) است که بخشی از آنها در زمره اسنادی بوده که در داخل گنبد معروف به «قبه‌الصخره» در میان صحن مسجد جامع اموی دمشق نگهداری می‌شده و در ۱۸۹۳میلادی (۱۳۱۰قمری) توسط حاکمان عثمانی به استانبول منتقل شده است.
گواهی‌نامه عمره نیابتی موجود در موزه هنر‌های ترکی و اسلامی مربوط به سال۶۰۲قمری، برابر با ۱۲۰۵میلادی، از همین جمله است که به‌عنوان کهن‌ترین نسخه موجود شناخته می‌شود.
واقعیت این است که در اواخر دهه ۱۱۰۰میلادی (دهه ۴۹۰ قمری) به بعد در سرتاسر سرزمین‌های اسلامی، طومار‌هایی تولید می‌شده؛ به‌این‌ترتیب که تصاویر برخی اماکن مقدس در میان متون قرار می‌گرفته است.
نمونه‌ای ازاین‌دست در قرن شانزدهم میلادی تهیه شده است که گواهی از یک حج نیابتی است مربوط به ۹۵۱ قمری (۱۵۴۴ میلادی) که برای «شاهزاده محمد» (تولد۱۵۲۱- متوفی۱۵۴۳میلادی برابر با۹۲۷تا۹۵۰قمری) یکی از پسران سلطان سلیمان‌یکم عثمانی (تولد۱۴۹۴- متوفی۱۵۶۶میلادی برابر با ۹۰۰تا۹۷۴قمری) تهیه شده است.
شاهزاده محمد اولین فرزند مشترک سلطان‌سلیمان و خرم‌سلطان است که جوان‌مرگ می‌شود. او در هنگام فوت فرمانداری مانیسا را برعهده داشته است؛ شهری که به‌عنوان شهر ولیعهد سلطنت محسوب می‌شده است. طومار حج نیابتی او اکنون در موزه استانبول نگهداری می‌شود.
دیگر گواهی حج نیابتی این دوره به سال ۸۳۶ قمری از شخصی است به نام «میمونه بنت محمد بن عبدالله الزردالی». این طومار که یکی از زیباترین طومار‌های زیارت است و اکنون در موزه بریتانیا در لندن نگهداری می‌شود، ۲۱۲ سانتی‌متر طول دارد و شامل چندین کتیبه، نقشه و طرح هنری است که به صورت عمودی ترسیم شده است.
متن طومار نشان می‌دهد مراسم حج در سال ۸۳۶ قمری انجام شده است و حج گزاری وی شامل طواف ونماز پشت مقام ابراهیم، سعی میان صفا ومروه، وقوف در عرفات و در پایان نیز زیارت خدا بیان شده است.
سومین طومار که اکنون در موزه هنر اسلامی دوحه قطر نگهداری می‌شود، طومار حجی است از شخصی به نام «سیدیوسف بن سیدشهاب‌الدین ماوراءالنهری» از نوادگان حضرت‌محمد (ص) که خاستگاه آنان از ماوراءالنهر بوده است. طومار سید یوسف ماوراءالنهری، با امضای شش شاهد به‌عنوان گواهان زیارت به پایان می‌رسد که بیانگر تأیید آداب زیارت اوست.
چهارمین طومار زیارتی که دارای گواهی‌نامه تاریخ و مهر است به شخصی به نام «درویش طاهر» تعلق دارد. این طومار در زمان شاه‌سلیمان صفوی توسط صوفی وابسته به توحیدخانه صفوی مابین ۱۰۹۵ تا ۱۰۹۹قمری تهیه شده است.
گواهی‌نامه این طومار اصل زیارت درویش طاهر را که شامل زیارت حرمین شریفین، نجف، کاظمین و مشهد است، تأیید می‌کند که برجسته‌ترین مورد آن زیارت امام‌رضا (ع) است. این طومار همچنین گواهی می‌دهد که او به زیارت مقبره‌های شیخ صفی و باباطاهر عریان نیز رفته است.
پنجمین طومار مصور زیارتی متعلق به مجموعه‌های انجمن سلطنتی آسیایی و ظاهرا مربوط به نیمه اول قرن نوزدهم میلادی است. این طومار شیعی بیش از یک قرن در مجموعه‌ها خوانده نشده بوده تا‌اینکه در جریان جست‌وجوی ماتیلد رنو، دانشجوی کارشناسی‌ارشد حفاظت از هنر‌های زیبا در کالج کامبرول دانشگاه هنر لندن، پیدا شد.
تنها منشأ این طومار، یادداشت کوتاهی است که توسط مالک ناشناس قبلی آن که احتمالا یکی از اعضای انجمن سلطنتی آسیایی بوده، در پشت آن نوشته شده است.
یادداشت مالک در پنج خط به شرح زیر است: «این رول حاوی تصاویری از مکان‌های اصلی بازدید‌شده توسط وی در سفر زیارتی از کربلا، بغداد، مدینه، مکه و ... است که توسط سید‌لطفعلی‌شاه به من در ژوئیه ۱۸۵۸میلادی داده شده است.» پایان این طومار تصویری از مکه است که حضرت‌علی (ع) و اسبش (دلدل) را نشان می‌دهد.
طومار نیپور ششمین مورد از مجموعه مصور‌های زیارتی است. این طومار توسط کارستن نیپور در سفرهایش به خاورمیانه در دسامبر ۱۷۶۵میلادی به‌دست‌آمده و اکنون در بخش قوم‌نگاری موزه ملی دانمارک در کپنهاگ نگهداری می‌شود.
اصل طومار کاغذی است که در ۲۲سانتی‌متر عرض و ۱۹۲سانتی‌متر طول در سه قطعه با اندازه‌های متفاوت بر روی مقوا چسبانده شده است. این اقرارنامه مصور نخستین سند به‌دست‌آمده است که بیش از هر‌چیزی بر بعد شیعی زیارت تأکید دارد.
سنت بصری به‌کاررفته در این طومار، شباهت بسیار زیادی به طومار آستان‌قدس‌رضوی دارد که هفتمین طومار قدیمی است و در ادامه به آن خواهیم پرداخت.
هشتمین طومار از مجموعه طومار‌های زیارتی، به شخصی به نام «صیاد محمدحسن چشتی» متعلق است. این طومار که در حکم یک سند زیارتی است، هم‌اکنون در موزه هنر‌های زیبای آقاخان تورنتو کانادا نگهداری می‌شود.
این طومار با ابعاد پنجاه درنهصد سانتی‌متر، چندین مکان مقدس مسلمانان مانند حرم کعبه و دیگر زیارتگاه‌های حج در مکه و اطراف آن، مدینه، بیت‌المقدس، کربلا و نجف را به تصویر می‌کشد. قسمت پایانی طومار زیارتی حج، در بیان اذکار و اوراد فرقه چشتیه و ذکر یکی از بزرگان طریقت فریدالدین گنج شکر و برخی امور مربوط به مکارم اخلاق و امور ناپسند اخلاقی و تصویری از بدن انسان با قلب (جایگاه امور حسنه و سیئه) است.
طریقت فریدالدین گنج شکر که به چشتیه نیز شناخته می‌شود، یک طریقت صوفیانه است که در شبه‌قاره هند شکل گرفته است و بر جنبه‌های معنوی و عرفانی اسلام تأکید دارد و به‌دنبال تزکیه نفس و نزدیکی به خداوند از طریق عشق و محبت است.
کهن‌ترین نمونه‌های برجای‌مانده از طومار‌های زیارت خطی به دوره سلجوقی و جدیدترینش به اواخر دوره قاجار برمی‌گردد
با گسترش فن چاپ‌سنگی در دوره قاجار، تولید نسخه‌های گسترده با مضامین دینی و ادبی افزایش یافته است. نهمین مورد موجود، نمونه طومار‌هایی است که به شیوه چاپ‌سنگی در همین دوره در شهر‌های مذهبی تهیه شده‌اند.
در این دوره ثبت وقایع به شیوه کوتاه و پرمعنی، به‌طور گسترده و فشرده‌ای با اقتباس از فنون تصویری رایج صورت می‌گرفته است؛ ازاین‌جهت تعداد این طومار‌ها باتوجه‌به استفاده از هر‌قالب سنگی احتمالا خیلی فراوان باشد. تنوع پوستر‌های زیارتی که امروزه در کتابخانه‌ها و مجموعه‌های شخصی برجای مانده‌اند، این مطلب را تأیید می‌کند.
علاوه بر این با ورود صنعت عکاسی به ایران در زمان ناصرالدین‌شاه، نوع جدیدی از تصاویر زیارتی در کنار طومار‌های زیارتی تولید شده است که با عنوان «پرتره زیارتی» در شهر‌های مذهبی ازجمله مشهد و در اطراف حرم‌مطهر‌رضوی تهیه می‌شده است.
طومار زیارتی آستان‌قدس‌رضوی
از لحاظ تاریخی در میان طومار‌های معرفی‌شده، طومار آستان‌قدس‌رضوی جایگاه هفتم را دارد که برای نخستین‌بار در این گزارش بررسی می‌شود. این طومار در اندازه ۲۲در۲۹۴ سانتی‌متر توسط یک واقف با نام «محمد ابوالحسن» از کشور هندوستان در سال۱۴۰۲خورشیدی به کتابخانه و مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی اهدا شده است. طومار فوق که به‌صورت
متنی-تصویری و به‌شکل افقی یا عرضی تهیه شده است، مشتمل بر سه بخش اشعار زیارتی، معرفی اماکن و قبور امامان و بزرگان دینی و نماد‌های مقدس است. روایت در این طومار زیارتی نیز با سفر زائر از مکه آغاز شده و با طی مسیر زیارتی به مدینه و عتبات‌عالیات و زیارت قبور و شخصیت‌های دینی در نهایت به مشهد مقدس و زیارت قبر حضرت‌رضا (ع) رسیده است.
تصاویر اماکن مقدس و تاریخی این طومار، اما به‌شکل عمودی-افقی تهیه شده است و از لحاظ بصری هیچ‌یک از آنها از نظر شکل و نوع ارائه، سنخیتی با معماری اصل آن بنا ندارد و به‌طورکلی می‌توان گفت مانند اکثر طومار‌های زیارتی، تصاویر به‌صورت شماتیک است.
بنا بر تقسیم تصویری، این طومار مشتمل بر ۲۳ بخش است که به‌ترتیب تصاویر، اماکن و داستان‌های مربوط به ورود به مکه، بنای کعبه و اطراف آن از جمله قبور اولیای دین، مساجد، قبرستان بقیع و بارگاه امام‌حسن (ع)، مسجد مدینه مشرفه، معراج پیامبر (ص)، باغ فدک و باغ عوالی، سراب قلزم، جای نشستن حضرت امیر (ع) و حسنین (ع) و صفه صفا، نجف اشرف و حرم حضرت‌علی (ع)، مسجد کوفه، مسجد شمس و صورت قبر امام‌علی (ع) است.
کادر چهاردهم این طومار تصاویر مرتبط با کربلای معلا و ضریح شش‌گوشه امام‌حسین (ع) است که بر بالای آن چلچراغی آویزان شده است. صورت قبر حضرت‌اباعبدالله (ع) و در سمت راست آن، قبر شهدای کربلا و حضرت علی‌اصغر (ع)، فرزند شش‌ماهه امام حسین (ع)، دیده می‌شود.
بر روی ضریح حضرت اباعبدالله(ع) هم پارچه‌ای منقوش با متن کتیبه‌ای با مضمون «السلام‌علیک یا اباعبدالله(ع)» وجود دارد. در سمت راست ضریح مکانی به نام سیدابراهیم و منبر قرار دارد و در سمت چپ آن، سه مورد کفش‌کن در و قسمت‌های بالا، میانی و پایین تصویر دیده می‌شود.
قبر حبیب بن مظاهر، در بالا و سمت چپ تصویر منتهی به مکانی است به نام قتلگاه. در انتهای تصویر نیز پرچمی با متن کتیبه «نصر من ا... و فتح قریب» و نخل کشیده شده که نماد عزاداری بر سیدالشهدا (ع) است.
کادر پانزدهم طومار، گنبد عباس‌علی (ع) و صورت قبر آن کشیده شده است. کادر شانزدهم نیز تصاویری از بالا‌حوض، چاه، خانه عروسی شاه‌قاسم، مکان حضرت امام‌زین‌العابدین (ع) و خیمه‌گاه دیده می‌شود. کادر هفدهم و هجدهم نیز شامل گنبد حر شهید و مناره و قبر طفلان مسلم است.
در ادامه کادر‌های طومار، پس از تصاویر مربوط به کربلا و موضوع عاشورا، گنبدین حضرت کاظمین (ع)، گنبدین حضرت عسکریین (ع) و اطلاعات مربوط به حضرت صاحب‌زمان (عج) آمده است.
آخرین مکان مقدسی که در طومار زیارتی آستان‌قدس‌رضوی در کادر بیست‌و‌چهارم به تصویر کشیده شده، حرم حضرت‌رضا (ع) و ابنیه رضوی است. در بخش میانی این کادر قطعه‌شعری نوشته شده با مضمون اهمیت زیارت قبر حضرت‌رضا (ع)؛ «یک طواف مرقد سلطان علی موسی‌رضا (ع) / هفت‌هزار‌و‌هفتصد‌و‌هفتاد حج اکبر است.»
کادر‌های انتهایی طومار نیز در هفت بخش، مشتمل است بر تصاویر نماد‌های شیعه مثل شیر، ذوالجناح، کجاوه، پنجه، دلدل، ذوالفقار، مرد درویش، جام یاحسین (ع)، براق، ظرف شیر و پرده نور.
مجموعه‌نماد‌های مرتبط با امام حسین (ع)
مقایسه میان چند طومار زیارتی شیعیان و بررسی نماد‌های آن نشان می‌دهد که کارکرد‌های هر یک در طول زمان و نقش آن در اجرای مناسک و آیین‌های تشیع گاه دچار تکرار و تعمیم و گاه تغییر و تحول شده است.
طومار زیارتی آستان‌قدس‌رضوی به‌نوعی بیان چگونگی اجرای «آیین حج‌گزاری ایرانی» در دوره قاجار است و در این زمان، حاجیان ایرانی به‌دلیل ناامنی راه‌ها، ناگزیر بوده‌اند که با کاروان‌های رسمی عثمانی به حج بروند.
تنها از برخی مسیر‌های منتهی به حج محافظت می‌شده است که راه شام به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین این مسیرها، مورداستفاده مسلمانان زیادی در منطقه شامات قرار می‌گرفته است. از مزایای مسیر زیارتی شام، ضمن حمایت دولت عثمانی، امنیت بیشتر و کوتاه‌شدن مسیر سفر، این بوده است که زائران در دمشق به زیارت قبور و اماکن متبرکه می‌رفته‌اند.
زیارت طومار زیارتی آستان‌قدس نیز از همین مسیر شام صورت می‌گرفته، ازاین‌رو علاوه بر نماد‌هایی با مفهوم عام در مقوله حج‌گزاری، مجموعه‌ای از نماد‌های خاص نیز در آن به چشم می‌خورد؛ نماد‌هایی که مرتبط با چهار شخصیت برجسته تاریخ اسلام شامل پیامبر (ص)، امام‌علی (ع)، امام‌حسین (ع) و امام‌رضا (ع).
علم‌ها و پرچم: از اوایل دوره صفوی به بعد، حضور علم در سوگواری‌های محرم گزارش شده است. نخستین علم‌ها چوب خشک‌شده صنوبر یا درختی کشیده‌قامت و مانند آن بوده که هنوز هم نمونه‌های آن را می‌توان در روستاها، ازجمله روستا‌های مناطق اراک و مراغه دید.
معمولا تنه درخت یا تنه اصلی علم را طی سال در گوشه‌ای از مسجد یا تکیه نگهداری می‌کنند و در آغاز محرم، جامه، پارچه‌ها و دستمال‌های رنگارنگ نذری را بر آن می‌پوشانند.
به این پوشش پارچه‌ای، پیراهن علم یا پوشش علم گویند. به‌طورکلی در مجالس تعزیه‌خوانی و عزاداری محرم، علم‌های مختلفی استفاده می‌شود و نمونه آنها را می‌توان در طومار آستان‌قدس‌رضوی دید که علاوه بر اشاره به مراسم ماه محرم، نشانی از آیین‌های سوگواری ایرانیان در سفر حج به روزگار قاجار است.
ذوالجناح: اسب امام‌حسین (ع) در روز عاشورا. آن را ذوالجناح می‌خوانده‌اند، زیرا بسیار چابک بوده و در میدان نبرد سرعت عمل زیادی داشته است.
در روایتی آمده است که حضرت‌مهدی (عج) در زمان ظهور بر ذوالجناح سوار خواهد بود. در کل نام این اسب در ادب عاشورایی و در مراسم تعزیه بسیار یاد می‌شود و موضوع هنر مصور تشیع برای بسیاری از هنرمندان بوده است. ذوالجناح نیز یکی از نماد‌های مرتبط با امام‌حسین (ع) است که در طومار آستان‌قدس‌رضوی دیده می‌شود.
* این گزارش سه‌شنبه ۱۰ تیرماه ۱۴۰۴ در شماره ۴۵۲۳ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
