تماشای پرندگان مهاجر در تالاب کشف‌رود 
امیریه ۳۷ شهر چهار‌هزارنفری 
ره‌باغ بهشت؛ بهشت آثار تاریخی شهر
«ره‌باغ بهشت» کنونی، در گذشته کمی بعد از محل قراولخانه حاج‌رجب بهادر، از جایی در مجاورت کوچه حاج‌ابراهیم آغاز و به کوچه قدیم سیابان یا سیاه‌آب، منتهی می‌شده و به‌گواه اسناد، در طول زمان نام‌های مختلفی نیز داشته است. کوچه «قراولخانه»، قدیمی‌ترین نامی است که برای این محدوده ثبت کرده‌اند و مسیر آن (طبق نقشه‌های قدیمی مشهد) تا برج‌وباروی شرقی شهر ادامه داشته است.
بعد‌ها در دوره قاجار، این بخش از کوچه قراولخانه قدیم، به‌دلیل سکونت تعدادی از اهالی کشمیر هندوستان، به کوچه «کشمیری‌ها» معروف می‌شود. در دوران مصادف با انقلاب مشروطه نیز آن را به‌دلیل خانه داشتن داروغه شهر در یکی از فرعی‌هایش، کوچه «داروغه» می‌خوانند.
این نام اندکی بعد (حدفاصل انقلاب مشروطه تا پایان قرن ۱۳ خورشیدی) به‌دلیل ایجاد قبرستانی کوچک و محلی در حاشیه کوچه، به «قبرستان خُردو» تغییر می‌یابد. همچنین بر‌اساس نقشه‌های مشهد، شهرداری این محدوده را در دوره‌ای با نام کوچه «اوحد» نشان‌گذاری می‌کند، اما شهادت یکی از ساکنان آن در دوران هشت‌ساله جنگ تحمیلی سبب می‌شود نام «شهید حمید نوروزی‌مقدم» بر تابلو‌های آن جاودانه شود.
سرانجام پس از اجرای «طرح طاش» در این محدوده و منطبق شدن ره‌باغ بهشت بر روی این مسیر، آن را «ره‌باغ بهشت» می‌خوانند، اما همچنان تابلو‌های نصب‌شده در ابتدای فرعی‌های کوچه، با نام شهید نوروزی‌مقدم باقی مانده است. سطر‌های بعدی، سرگذشت کوچه کشمیری‌ها محله پایین‌خیابان در درازنای تاریخ مشهد است.
ره‌باغ بهشت تا پایان دوران قاجار
درباره قدمت کوچه قدیم کشمیری‌ها یا ره‌باغ کنونی بهشت، مانند بیشتر مسیر‌های قدیمی شهر، مدرک مستند و دقیقی وجود ندارد. اما برابر روایت‌های موجود، پس از حمله نادرشاه افشار به هند، حدود ۱۵۰ خانواده کشمیری همراه او به مشهد -که در آن دوران پایتخت ایران بوده است- می‌آیند و در این محدوده ساکن می‌شوند، از این‌رو می‌توان مدعی شد که قدمت این کوچه به دوران قبل از نادری بازمی‌گردد.
منشعب شدن این کوچه از راسته کوچه سیاه‌آب که خود به راسته کوچه نوغان ختم شده است و به‌نوعی یک مسیر ماقبل صفوی در اطراف حرم مطهر رضوی محسوب می‌شود، گواهی دیگر بر سابقه کهن آن است. این حقایق همه از بررسی اسناد قدیمی مشخص شده‌اند. نخستین سند دقیقی که شرایط کوچه کشمیری‌ها در دوره قاجار را مشخص می‌کند، نقشه ژولیس دالمج (ترسیم‌شده در سال ۱۲۴۸ خورشیدی) است.
در این نقشه، مسیر مدنظر دارای سه فرعی جنوبی و چهار فرعی شمالی است. فرعی نخست جنوبی، کوچه معروف حسینقلی و فرعی سوم، کوچه تاجر‌ها بوده است که هر دو به پایین‌خیابان ختم می‌شده‌اند، اما فرعی دوم بن‌بست است.
از چهار فرعی شمالی نیز فرعی‌های اول و دوم (کوچه حوض‌مسگر‌ها و کوچه داروغه) به محدوده قبرستان قبرمیر می‌رسیده است و دو فرعی دیگر بن‌بست بوده‌اند.
بر‌اساس همین نقشه، دو بنای آب‌انبار داروغه و تکیه داروغه نیز در آن سال به‌عنوان دو مجموعه عام‌المنفعه، فعالیت می‌کرده‌اند و مورد استفاده عموم بوده‌اند. همچنین در محل تلاقی این کوچه و راسته کوچه سیاه‌آب یا سیابون یک قراولخانه قرار داشته است که خود بیانگر اهمیت حفظ نظم در این مسیر، از منظر دولت وقت است. کوچه کشمیری‌ها در نقشه هرتسفلد که سال ۱۳۰۳ و در آخرین سال‌های حکومت قاجار‌ها ترسیم شده است، نیز تغییر درخورتوجهی نسبت‌به سال ۱۲۴۸ پیدا نکرده است و تقسیم‌بندی کوچه‌ها در آن، مانند قبل است.
ره‌باغ بهشت در دوران پهلوی‌ها
در طول این دوران، دو تغییر مهم در ساختار کوچه کشمیری‌ها رخ می‌دهد؛ تغییر نخست، تعطیلی و سپس بدون استفاده شدن قبرستان خُردوست که در حاشیه کوچه قرار داشته است و در سطر‌های بالا به آن اشاره کردیم.
ساخت یک منبع آب روی چاه آب نیمه‌عمیق ایجادشده در حاشیه قبرستان خُردو، دیگر تغییر مهم این محدوده در دوران پهلوی اول است. جالب است بدانید که ساخت این منبع آب، باعث تغییر نظام توزیع آب در محله می‌شود و به این‌صورت، برخی ساکنان محله که به شغل سقایی مشغول بودند، مجبور به تغییر شغل می‌شوند. وجود این منبع آب در ادامه، سبب بدون استفاده شدن آب‌انبار کهن محله می‌شود؛ آب‌انباری که مرور زمان، آن را به خرابه تبدیل می‌کند.
ناگفته نماند در سال‌های پایانی دوره پهلوی -باتوجه‌به تغییرات و تحولات گسترده‌ای که در بافت حرم مطهر رضوی رخ می‌دهد تعدادی از کوچه‌ها و بنا‌های قدیمی این حدود، تخریب و به مجموعه حرم مطهر افزوده می‌شود و ساختار مسکونی کوچه کشمیری‌ها هم تا حد زیادی تغییر می‌کند؛ آن‌چنان که بیشتر خانه‌های موجود در کوچه و فرعی‌های آن، کاربری مسکونی خود را از دست می‌دهند و به مکانی برای اسکان زائران تبدیل می‌شوند.
این موضوع همچنین سبب می‌شود مشاغل فنی مانند خراطی، مسگری و ساغری‌دوزی که از گذشته در این محدوده قرار داشتند، به سایر مناطق شهر منتقل شوند و مغازه‌های آن دراختیار مشاغل مرتبط با زائران قرار گیرد.
ره‌باغ بهشت، پس از انقلاب اسلامی
روند تغییر بافت مسکونی به مراکز اقامتی در این محدوده تا اواسط دهه ۷۰ ادامه دارد، اما پس از آن دو تغییر بزرگ در کوچه، سرنوشت آن را برای همیشه تغییر می‌دهد و آن، دو تکه شدن کوچه قراولخانه با ایجاد ره‌باغ بهشت در آن است.
درواقع منطبق شدن این باغ -که یکی از هشت ره‌باغ ترسیم‌شده در طرح نوسازی‌وبهسازی اطراف حرم مطهر رضوی است- باعث می‌شود تعداد چشمگیری از پلاک‌های اقامتی و مسکونی این مسیر در طول دو دهه، خریده و به فضای سبز ره‌باغی تبدیل شوند؛ البته در ابتدای اجرای پروژه، قرار بود آن را برای تمام پلاک‌های موجود در دو سوی کوچه اجرا کنند تا ره‌باغ بهشت به پیاده‌رویی قرارگرفته در بین دو مسیر سبز تبدیل شود، اما این کار به‌دلایلی انجام نمی‌شود.
یکی از این دو دلیل، تغییر طرح نوسازی اطراف حرم به طرحی بود که در آن، حفظ وضع موجود برای بقای مجاوران در اطراف حرم، مدنظر قرار گرفته است و دلیل دیگر، شناسایی تعدادی از پلاک‌های این مسیر و فرعی‌های آن، به‌عنوان آثار ملی یا واجد ثبت در فهرست آثار ملی کشور بود که باتوجه‌به این امر، اکنون کوچه کشمیری‌های سابق به مسیری تاریخی تبدیل شده است که فضای سبز ایجادشده به‌جای بخشی از پلاک‌های کهن آن مورد استفاده کسانی قرار می‌گیرد که به قصد بازدید بنا‌های ارزشمند، در این مسیر پا گذاشته‌اند؛ آب‌انبار داروغه، حسینیه داروغه، منبع آب قبرستان خوردو و خانه‌های تاریخی داروغه، طلعت‌موسوی و یزدان‌پرست ازجمله آنهاست.
همچنین نمای ورودی خانه ثبت‌ملی، اما تخریب‌شده حناساب، درست در مقابل قبرستان خُردو، در این مسیر جانمایی شده است، ضمن اینکه مسجد امام‌حسن‌عسکری (ع) مشهور به مسجد قبرستان خُردو و خانه لطفی، دو بنای واجد ارزش این محدوده محسوب می‌شوند که هرکدام به‌تنهایی، ارزش ساعتی وقت گذاشتن برای بازدید را دارند، از همین‌رو نیز باید ره‌باغ بهشت امروزی را یک مسیر تاریخی در مجاورت حرم مطهر رضوی دانست.
چهره‌های شاخص کوچه کشمیری‌ها
مهم‌ترین شخصیت مؤثر در تاریخ مشهد که در این محدوده روزگار گذرانده، یوسف‌خان هراتی مشهور به «داروغه» است؛ فردی که آخرین داروغه شهر در دوران پیش از مشروطه و نخستین مسئول امنیت شهر در دوران مشروطه شناخته می‌شود و البته یکی از عوامل اصلی واقعه به توپ بستن حرم مطهر رضوی توسط قوای ارتش تزاری نیز است.
اما از یوسف‌خان -که اکنون سه بنای تاریخی خانه، حسینیه و آب‌انبار داروغه یاد وی را زنده نگه می‌دارند- که بگذریم، باید به احمد اقوام‌شکوهی، بزرگ خاندان اقوام‌شکوهی و قدیمی‌ترین نقاره‌زن حرم مطهر که چند سال قبل درگذشت، به‌عنوان دیگر ساکن مشهور کوچه کشمیری‌ها اشاره کنیم؛ البته بیشتر اعضای این خاندان، روزگاری در این کوچه ساکن بوده‌اند و اکنون هم مدیریت حسینیه داروغه برعهده یکی از آنان است.
دو خانواده طلعت‌موسوی و یزدان‌پرست -که خانه‌های قدیمی آنها به‌عنوان اثر ثبت‌ملی حفظ شده است- از دیگر خاندان‌های قدیمی کوچه هستند. همچنین باید از خاندان غفوریان که یکی از آنها، متولی حسینیه داروغه پیش از انقلاب بوده‌اند و خانواده لطفی که منزل ارزشمندشان در مقابل منبع آب خُردو قرار دارد، به‌عنوان دو خانواده قدیمی دیگر کوچه نام برد.
خانواده‌های کشمیری و کشمیری‌زاده هم از ساکنان قدیمی این کوچه بودند که البته اکنون ردپایی نه از آنها وجود دارد و نه از منازلشان. خانواده شهیدان حمید نوروزی‌مقدم، محمدباقر فیض‌آبادی و رمضانعلی قیصری که نام هرکدامشان بر یکی از فرعی‌های کوچه نقش بسته است، از دیگر قدیمی‌های کوچه بوده‌اند. سرانجام باید از مرحوم اسماعیل امکانیان‌مقدم، یکی از آخرین زنجیربافان سبک مشهدی که روزگاری دکه‌اش درکنار منبع آب قرار داشت، به‌عنوان دیگر ساکن قدیمی کوچه کشمیری‌ها یاد کرد.
یکی از تغییرات بافت پیرامون حرم مطهر رضوی در سال‌های اخیر، دوتکه شدن کوچه وحدت ۲۱ (قراولخانه قدیم) از محدوده محل سکونت کشمیری‌هاست که پس از ایجاد شارستان «شهید شوشتری» رخ داده است. پس از جدایی این دو بخش، قسمت نخست را که پیش‌تر معرفی‌اش کردیم، می‌توان یک مسیر فرهنگی دانست، اما بخش دوم را که حدفاصل کوچه قدیم حوض مسگران تا سیابان (ره‌باغ بهشت کنونی) بوده است، باید یک مسیر تاریخی لقب داد.
کوتاه درباره کوچه کشمیری‌ها
قدمت: صفویه
بنای مذهبی: حسینیه داروغه، مسجد امام‌حسن‌عسکری (ع) یا مسجد قبرستان خردو، مسجد امام‌حسن‌مجتبی (ع)
شهدای کوچه: شهیدان حمید نوروزی‌مقدم، محمدباقر فیض‌آبادی و رمضانعلی قیصری
نام‌های کوچه: قراولخانه، کشمیری‌ها، داروغه، قبرستان خردو، اوحد، شهید حمید نوروزی‌مقدم، ره‌باغ بهشت
بنای عام‌المنفعه: ره‌باغ بهشت، منبع آب قبرستان خردو
بنای ارزشمند: آب‌انبار داروغه، حسینیه داروغه، منبع آب خردو و خانه‌های ثبت‌ملی داروغه، طلعت موسوی و یزدان‌پرست، نمای ورودی خانه ثبت‌ملی، اما تخریب‌شده حناساب، مسجد امام‌حسن‌عسکری (ع)، مشهور به مسجد قبرستان خردو و خانه لطفی
چهره‌های قدیمی کوچه: یوسف‌خان هراتی آخرین داروغه مشهد، احمد اقوام‌شکوهی بزرگ خاندان اقوام‌شکوهی و قدیمی‌ترین نقاره‌زن حرم مطهر رضوی در قرن گذشته، اسماعیل امکانیان‌مقدم از آخرین زنجیربافان سبک مشهدی، خانواده‌های طلعت‌موسوی، یزدان‌پرست، غفوریان، کشمیری، کشمیری‌زاده، نوروزی‌مقدم، محمدباقر فیض‌آبادی و رمضانعلی قیصری
بنای ارزشمند ویران‌شده: قبرستان خردو
* این گزارش سه‌شنبه ۴ اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۲۰۰ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
