بالاخیابان؛ محله اعیان‌نشینی که شاه‌عباس ساخت

تاریخچه

از میان همه محلات مشهد قدیم مانند نوغان، چهارباغ، عیدگاه، ته‌پل‌محله و... که در منطقه ثامن کنونی قرار می‌گیرند، اکنون فقط نام دو محله بالاخیابان و پایین‌خیابان به‌صورت رسمی باقی‌مانده است که از قضا، پیشینه تاریخی کمتری نسبت به سایر محلات این محدوده دارند. تاریخ این دو محله به دوران صفوی و اقدام ماندگار شاه‌عباس اول برمی‌گردد، درحالی‌که قدمت نوغان به پیش از اسلام می‌رسد.

بنا به گفته کتاب «جغرافیای تاریخی شهر مشهد»، شاه‌عباس اول صفوی در سال‌های ۱۰۱۰ تا ۱۰۲۳ قمری خیابان شهر مشهد را به‌طول حدود سه کیلومتر از دروازه بالاخیابان (فلکه دروازه قوچان بعدی و توحید کنونی) تا دروازه پایین‌خیابان (حدود پنج‌راه کنونی) احداث کرد و با حفر کانالی در میان آن، آب چشمه گُلسَب (همان چشمه گیلاس عامیانه) و مقداری از کشف‌رود را در آن جاری ساخت تا مشهد را به‌طور مصنوعی رودخانه‌دار کند.

جالب است بدانید که تا پیش از بالاخیابان و پایین‌خیابان، فقط دو خیابان دیگر در ایران ساخته شده بود که یکی در هرات و دیگری در قزوین قرار داشت.

بالاخیابان و پایین‌خیابان در واقع یک خیابان سراسری بود که غرب و شرق مشهد را به هم وصل می‌کرد. محله بالاخیابان اکنون یکی از دو محله منطقه ثامن است و خرده‌محلات بسیاری را در دل خودش جای داده است. محلات باغ‌عنبر، چهارباغ، نوغان، ته‌پل‌محله و بخشی از سرشور، سراب و ارگ قدیم در این محله قرار دارند.

بنا به نوشته کتاب «نفوس ارض اقدس»، تصحیح مهدی سیدی، محله بالاخیابان با اینکه بیشترین وسعت را در میان محلات شهر داشته و در بلندآب و بالادست هم واقع بوده، تعداد منازل و جمعیت اهالی آن کمتر از دیگر محلات بوده است. آب خیابان و بیشترین قنات‌های مشهد از این محله وارد شهر می‌شده و باغ‌ها و باغچه‌های اعیان‌نشین‌ها را آبیاری می‌کرده است. طول این محله یا قسمت علیای این خیابان، تقریبا دو کیلومتر بوده و از دروازه بالاخیابان (دروازه‌قوچان سابق و میدان توحید فعلی) تا حرم مطهر امتداد داشته است.

باغ‌های هشت‌آباد، عنبر، سنگی، منبع و باغ‌های سرده، سعدآباد و نکاح نیز در این محله بوده‌اند. تعدادی از صاحب‌منصبان مثل نقیب‌سادات رضوی، داروغه آب خیابان، شیخ‌الرئیس و... ساکن محله بالاخیابان بوده‌اند.

طبق سرشماری سال۱۲۷۵خورشیدی توسط زین‌العابدین میرزای قاجار، تعداد خانوار‌های این محله ۲۴۷۲ خانوار برآورد شده است. همچنین بنا‌های محله در آن سال به این شرح است: ۲ مدرسه، ۳۸ مسجد، ۱۲ تکیه، ۱۷ کاروان‌سرا و تیمچه، ۱۰ حمام، ۱۵ آب‌انبار، ۵۹ کارخانه و ۳۷ باغ.

بیشتر باغ‌ها و آب‌انبار‌ها در این محله بوده، به همین دلیل شغل بیشتر مردم بالاخیابان سقا، گاودار، باغدار، دشتبان، زارع، میراب و... بوده است. هیزم‌کش‌ها، علاف‌ها و زغال‌فروش‌ها نیز که معمولا از سمت هزارمسجد می‌آمدند، در بالاخیابان سکونت داشتند. البته شاغلان اداری و دولتی به‌واسطه حضور چند کنسولگری و اداره نیز در محله بالاخیابان سکونت داشته‌اند. تعداد اعیان و افراد حکومتی نیز در محله بالاخیابان زیاد بوده است.

بافت

محله بالاخیابان ۱۱۴ هکتار وسعت دارد و حدود ۴ هزارو ۸۰۰ نفر را در خود جای داده است. اکنون دو محله بالاخیابان و پایین‌خیابان از طریق شارستان رضوی و پنج ره‌باغ به هم متصل هستند. بسیاری از کوچه‌پس‌کوچه‌های قدیمی، خانه‌های تاریخی و بنا‌های هویتی قدیم مشهد در این محلات تخریب شده است. بیشتر راسته‌بازار‌های قدیمی این دو محله نیز از بین رفته است و اندک بازار‌های باقی‌مانده نیز گرچه نام قدیمشان را حفظ کرده‌اند، به سبک و سیاق جدید فعال هستند.

این همه درحالی است که باوجود اجرای طرح نوسازی اطراف حرم‌مطهر که کالبد بافت تاریخی این محدوده را تغییر داد تا زائران و مجاوران به امکانات و خدمات بهتری دست پیداکنند، همچنان مشکلات زیادی در این محدوده وجود دارد که یکی از آن‌ها در کاهش جمعیت ساکن آن خلاصه می‌شود.

به‌طور متوسط ۴۲ نفر در هر هکتار محله بالاخیابان سکونت دارند که کمتر از میانگین شهر مشهد است. بیش از ۵۰ درصد مساحت محله بالاخیابان مسکونی است و بعد از آن واحد‌های تجاری ۱۳ درصد مساحت محله را اشغال کرده‌اند. مراکز اقامتی و مذهبی نیز در این محله حضوری چشمگیر دارند.

هنوز بیشترین مساحت محله بالاخیابان را خانه‌های دوطبقه تشکیل می‌دهند، بااین‌حال تعداد ساختمان‌های مرتفع بیشتر از شش‌طبقه این محله نیز قابل توجه است.

دسترسی

محله بالاخیابان اکنون به خطوط مترو دسترسی ندارد، اما در آینده خطوط سه و چهار قطارشهری مشهد از این محله عبور خواهند کرد. محله بالاخیابان در مرکز شهر است و دسترسی از آن به سایر نقاط مشهد آسان است.

پراکندگی خطوط اتوبوس به‌طورکلی در این محله مطلوب است، به‌ویژه در بولوار طبرسی جنوبی و خیابان آیت‌الله شیرازی، تعداد بسیار زیادی خطوط اتوبوس وجود دارد، اما در برخی نقاط مانند میانه بولوار‌های طبرسی جنوبی و آیت‌الله بهجت، دسترسی سخت است. به‌طور میانگین از هر نقطه محله تا ایستگاه اتوبوس ۲۲۷ متر راه است.

امکانات فرهنگی و رفاهی

محله بالاخیابان که بخشی از محدوده مشهد قدیم را در اطراف حرم مطهر امام‌رضا (ع) تشکیل می‌دهد، یکی از محلات مذهبی مشهد است که ۳۵ مسجد دارد. بسیاری از این مساجد قدیمی است و معرف بخشی از هویت مشهد است. مساجد ملاحیدر، ملاهاشم، پل سنگی، حوض امیر، محراب‌خان و... فقط تعدادی از مساجد قدیمی این محله است.

• بازار فرش از بازار‌های قدیمی مشهد است که در امتداد بازار سرشور قرار داشته است. این بازار بنایی گنبدی‌شکل با خشت داشت، اما بعد از آتش‌سوزی وسیع دهه ۴۰، همه‌چیز از بین رفت و با هزینه فرش‌فروش‌ها پوششی شیروانی برایش ساختند. مرمت بازار فرش مشهد از سال ۱۳۹۸ آغاز شده و بر اساس وعده‌ها قرار است زمستان ۱۴۰۱ به پایان برسد. این بازار سنتی، خاص فرش و قالی‌های دستی و ماشینی است. ‏
• بازارچه قدیمی «حاج‌آقاجان» که امروز به‌نام «شهید آستانه‌پرست» شناخته می‌شود، در ابتدای خیابان طبرسی جنوبی قرار دارد. این بازار محل فروش پوشاک، نبات و زعفران و سوغات است. حاج‌آقاجان فردی بود که در گذشته هرسال محرم و صفر در حسینیه خرج می‌داد. این بازار که در کنار باغ رضوان قرار دارد، در گذشته در ورودی‌اش یک رخت‌شوی‌خانه و حمام قرار داشت. در سال‌های گذشته با طرح توسعه حرم رضوی، قسمت‌های ابتدایی این بازار از بین رفت و آنچه امروز باقی مانده، فقط یک‌چهارم مساحت قبلی است.
• هتل‌های بسیاری در محله بالاخیابان وجود دارد که روزانه پذیرای زائران مشهد هستند. هتل پنج‌ستاره مدینةالرضا (ع) یکی از هتل‌های معروف این محله است.
• بازار مرکزی مشهد گرچه امروز مخاطبان کمتری دارد، روزگاری یکی از مراکز اصلی خرید در این شهر بوده است.
• مغازه‌های تجاری متنوعی با قیمت‌های نسبتا مناسب در خیابان‌های اطراف حرم مطهر امام‌رضا (ع) در محله بالاخیابان وجود دارد.
• یکی از هویت‌های محله بالاخیابان حضور حوزه‌های علمیه متعدد در این محله است. حوزه‌های علمیه سلیمانیه و امام‌صادق (ع) از جمله این مکان‌های مذهبی است.
• وجود حسینیه‌های متعدد متعلق به اهالی شهر‌ها و کشور‌های دیگر در محله بالاخیابان مانند حسینیه کویتی‌ها، کربلایی‌ها، کاظمینی‌ها و... نشان‌دهنده وجهه بین‌المللی و حضور زائران خارجی و داخلی بی‌شماری در این محله است.
• حمام مهدی‌قلی‌بیک، تنها حمام تاریخی مشهد است که در سال١٠٢٧قمری به‌دستور مهدی‌قلی‌بیک، امیر آخور شاه‌عباس، ساخته و وقف حرم شد و این روز‌ها با نام «موزه مردم‌شناسی» به زائران و مجاوران معرفی می‌شود. سیزده لایه نقاشی در سقف سربینه حمام مهدی‌قلی‌بیک قابل مشاهده است که آن را خاص می‌کند.
• محله بالاخیابان سه دبستان و دو درمانگاه دارد.

حدود جغرافیایی

محله بالاخیابان که در بخش غربی حرم مطهر امام‌رضا (ع) قرار دارد، از شرق به خیابان آیت‌الله کاشانی، از شمال به خیابان‌های آیت‌الله بهجت و آیت‌الله خزعلی از غرب به خیابان شهید اندرزگو و از جنوب به بولوار طبرسی جنوبی محدود می‌شود.

خیابان آیت‌الله شیرازی که در گذشته بالاخیابان نام داشته است، اصلی‌ترین خیابان این محله است. محله‌های راه‌آهن، جنت، سرشور و پایین‌خیابان در همسایگی محله بالاخیابان قرار دارند.