کوچه‌ای یادگار دروازه‌های تاریخی مشهد

بررسی تاریخ و جغرافیای محلی مشهد همیشه علامت سؤال‌های بسیاری را در برابر اهل تحقیق قرار می‌دهد. بیشتر این سؤال‌ها ناشی از ثبت دقیق نشدن ساختار شهری مشهد از دوران شاه‌طهماسبی است.

یعنی از دورانی که آخرین برج و باروی شهر ایجاد شد تا دهه‌های میانی قرن ۱۴ خورشیدی؛ همین امر باعث شده است از محل دقیق برخی دروازه‌های شهر اطلاع نداشته باشیم یا حتی ندانیم شهر در مقاطع مختلف زمانی چه تعداد دروازه داشته است و این دروازه‌ها چگونه با مرکز شهر و حرم مطهر رضوی مرتبط می‌شده‌اند.

کوچه وحدت ۳/ ۱ یا آن‌گونه که قدیمی‌تر‌ها می‌گویند، «کوچه راد»، نیز یکی از این نوع معما‌ها محسوب می‌شود. این کوچه که اکنون دو بولواروحدت و امیرالمؤمنین (ع) را به‌هم وصل می‌کند، بر‌اساس اسناد ثبتی، مسیر اتصال دروازه میرعلمون و براساس نقشه‌های دهه‌۲۰ و ۳۰ قرن گذشته، مسیر ارتباطی دروازه دولاب با بافت مرکزی شهر بوده است.

به‌راستی معلوم نیست دولاب و میرعلمون دو نام برای یک دروازه است یا نام دو دروازه مختلف که هر دو در برهه‌ای از زمان از طریق این کوچه و دنباله آن، یعنی کوچه حوض‌خرابه به پایین‌خیابان (در گذشته) و خیابان نواب‌صفوی (فعلی) متصل می‌شده‌اند.

نام‌های کوچه در طول تاریخ

کوچه وحدت ۳/ ۱ کنونی در طول عمر خود با نام‌های مختلفی در بین مردم شناخته شده است. برخی از این نام‌ها اکنون تنها هنگام بازخوانی اسناد قدیمی و نقشه‌های نیمه نخست سده ۱۴ خورشیدی کاربرد دارند و برخی نیز تا هنوز در بین مردم استفاده می‌شوند.

بر‌اساس اسناد و املاک، نخستین نامی که مأموران ثبت اسنادواملاک برای این کوچه ثبت کرده‌اند، کوچه «دروازه میرعلمون» است؛ نامی که می‌تواند حکایت از مجاورت این کوچه با یکی از دروازه‌های شهر مشهد در ابتدای قرن ۱۴ خورشیدی داشته باشد، اما ثبت همین نام برای پلاک‌های دو کوچه مجاور یعنی وحدت ۳ و ۳/ ۱ بازگوکننده تقریبی بودن این مجاورت است.

این مسئله با نامی که در نقشه ۱۳۱۰ به بعد برای کوچه ثبت شده است، کمی پیچیده‌تر می‌شود. در این نقشه‌ها نام کوچه یادشده، «دروازه دولاب» ثبت شده است. این نام‌گذاری بازگوکننده وجود دروازه‌ای در مجاورت کوچه بوده است، اما اینکه این دروازه همان دروازه معروف نفرین‌شده مشهد یعنی «دروازه میرعلمون» است یا در این دوره زمانی، دروازه دیگری در این محدوده ایجاد شده که به‌دلیل مجاورت با باغی مشهور به باغ دولاب به این نام معروف شده است، مشخص نیست.

به‌هرروی، نام کوچه دروازه دولاب برای این مسیر تا اوایل دهه ۵۰ خورشیدی که شهرداری وقت، نام‌گذاری رسمی تمام کوچه‌های شهر را در دستورکار قرار داد، معتبر بوده است. در این دوره نیز نام «راد» برای کوچه دروازه دولاب قدیم، برگزیده و بر تابلوی ابتدای کوچه حک می‌شود.

این نام به‌تن‌هایی تا ابتدای دهه ۷۰ خورشیدی معتبر بود و پس از آن، این کوچه هم مانند برخی دیگر از کوچه‌های بولوار وحدت که در سال‌های نخست ایجاد بولوار شماره نگرفته بودند، شماره گرفت و به همین دلیل نیز شماره‌اش دارای ممیز است؛ ۳/ ۱. این درحالی است که در بخش میانی کوچه هنوز تابلوی کوچه راد بر دیوار وجود داشته است.

آخرین نامی هم که برای این کوچه درنظر گرفته شد، حاصل ایجاد بولواری جدید به نام امیرالمؤمنین (ع) در بخش میانی کوچه بود که باعث شد نیمه دوم کوچه (یعنی همان بخشی که از قدیم به کوچه حوض‌خرابه معروف بود) از کوچه راد جدا شود. پس از ایجاد این بولوار بوده است که تابلوی امیرالمؤمنین ۳ در بخش انتهایی کوچه نصب می‌شود.

کوچه راد در دوره قاجار

هیچ ردی از کوچه راد فعلی در آثار مکتوب باقی‌مانده درباره مشهد (از دوران صفوی تا اواسط دوره قاجار) وجود ندارد، این درحالی است که در برخی از این آثار به «دروازه میر‌علمون» یا «دروازه میرعلی آمو» در نزد مردم مشهد که به دروازه نفرین‌شده و عامل گسترش بیماری و جنگ شناخته می‌شده، اشاره شده است.

البته اشاره‌ها تنها بر وجود دروازه دلالت دارد و مسیری که افراد گذرکرده از این دروازه برای رسیدن به حرم مطهر یا سایر نقاط شهر باید از آن عبور می‌کردند، مشخص نشده است. نکته جالب‌تر، ثبت نشدن همین دروازه معروف در نقشه دالمج (ترسیم‌شده به سال ۱۲۴۸ خورشیدی) است. به‌عبارت بهتر، در آن زمان این دروازه به حدی متروک بوده است که دالمج اهمیتی برای آن قائل نشده و به‌جای آن، به ترسیم بارو یا همان دیوار شهر پرداخته است.

البته وضعیت این محدوده در نقشه سال ۱۳۰۳ (نقشه هرتسفلد آلمانی) تفاوت مهمی با ۵۵ سال قبل دارد؛ در این نقشه، بخشی از محدوده‌ای که دالمج با رنگ سبز و عبارت محوطه «میدان کهنه» نشان داده بود، تبدیل به منازل مسکونی و کوچه‌های ارتباط‌دهنده آن‌ها شده و دو دروازه هم مشخص شده است که یکی درست در انتهای مسیری قرار دارد که در نقشه‌های کنونی مشهد با نام کوچه وحدت ۳/ ۱ یا همان راد شناخته می‌شود.

هرتسفلد در نقشه خود، شش فرعی شرقی و شش فرعی غربی برای کوچه ترسیم کرده است که بیشتر فرعی‌های غربی با اتصال به شبکه‌ای از کوچه‌ها به محدوده نوغان قدیم و از آن طریق به حرم مطهر متصل شده‌اند، اما بیشتر فرعی‌های شرقی، مستقیم یا غیر‌مستقیم به باروی شهر ختم شده‌اند.

گسترش کوچه راد در دوران پهلوی

مسیر اصلی کوچه راد که در نقشه‌های نیمه نخست سده ۱۴ خورشیدی، کوچه دروازه دولاب خوانده می‌شد، در تمام سال‌های حکومت پهلوی‌ها، تغییر درخورتوجهی به لحاظ تعداد کوچه‌های فرعی نیافت. کوچه‌های فرعی غربی این مسیر به‌جز کوچه نخست که از همان ابتدا بن‌بست بود، تا پیش از ایجاد خیابان طبرسی از طریق کوچه‌هایی، چون حاج‌تقی، هشت‌متری، جنت، چهل‌خانه، مشکان و حاج‌نوروز به محله نوغان، متصل و پس از ایجاد خیابان طبرسی به این خیابان ختم شدند.

کوچه‌های شرقی، اما سرنوشتی دیگر داشتند. این کوچه‌ها به غیر از دومین کوچه که بن‌بست بود، در سال‌های نخست ایجاد کوچه به باروی شهر ختم شدند و در سال‌های بعد با کشیدن خیابان دور شهر، به این خیابان یا فرعی‌های منتهی به آن وصل شدند.

تبدیل شدن خیابان دور شهر به بولواروحدت در سال‌های بعدی هم باعث تغییر وضعیت این کوچه‌ها نشد و بازهم آن‌ها به‌ویژه فرعی‌های اول، سوم و چهارم، نقش راه‌های ارتباطی بین بخش‌های مختلف کوچه راد با کوچه‌های دیگر منشعب از بولوار را برعهده داشتند.

در این بین، شاید مهم‌ترین تغییر ساختار درخورتوجه در کوچه راد این دوران، کوچک‌تر شدن پلاک‌های بزرگ حاشیه کوچه و تبدیل خانه‌باغ‌های بزرگ آن به منازل مسکونی کوچک بود؛ امری که در سال‌های بعد نیز با سرعت پیگیری شد، تاجایی‌که اکنون از کل محوطه سرسبز میدان کهنه سال‌های سلطنت ناصرالدین‌شاهی در این محدوده، تنها خانه‌باغ خاندان خطیبی باقی مانده است که خود حلقه واسطی بین سه کوچه راد، حاج‌تقی و جوادیه است.

دیگر تغییر ذکرشدنی که از منظر فرهنگی هنوز هم بر این کوچه سایه انداخته است، تبدیل خانه کوچک خادمِ تنها مسجد مستقر در حاشیه اصلی کوچه، یعنی مسجد حاج‌آخوند، به کتابخانه بود. این امر بر رشد فکری و فرهنگی جوانان کوچه بسیار تأثیر گذاشت و باعث پرورش شیرمردانی شد که بعد‌ها در دوران دفاع مقدس، کارایی خود را نشان دادند.

وضعیت کنونی کوچه راد

کوچه راد از منظر کالبدی در سال‌های پس از انقلاب اسلامی تا آغاز طرح نوسازی اطراف حرم مطهر، تغییر چندانی نیافت و می‌توان گفت که بزرگ‌ترین تغییر، افزایش نقش محوری مسجد قدیمی حاج‌آخوند در این محدوده نسبت‌به گذشته خود بوده است.

این مسجد در دوران دفاع مقدس، یکی از پایگاه‌های مهم پرورش و اعزام نیرو به جبهه‌های دفاع مقدس بود و به همین دلیل نیز در کارنامه آن نام حدود پنجاه شهید و سی جانباز ثبت شده است. وضعیت کوچه در ادامه با اجرای طرح اطراف حرم رضوی دگرگون شده است.

درواقع اجرایی شدن این طرح باعث ویران شدن بسیاری از خانه‌های قدیمی کوچه و تبدیل آن‌ها به پروژه‌های مسکونی شد. مجموعه مسکونی شایسته، یکی از نخستین مجموعه‌های اقامتی درنظرگرفته‌شده در ساختار جدید اطراف حرم امام‌هشتم (ع)، در همین دوره ساخته شد و بنای زائرسرای سرایانی‌ها که هنوز نیمه‌ساخته است، کلنگ‌زنی شد. بسیاری از قدیمی‌های محل نیز با شروع این تغییرات در بافت، از این کوچه به سایر مناطق شهر کوچ کردند.

اجرای طرح نوسازی و ایجاد بولوار امیرالمؤمنین (ع) در جریان آن، اتصال مستقیم کوچه راد به خیابان نواب‌صفوی را مختل کرد و جدایی بخش شمالی کوچه از بخش جنوبی آن یعنی کوچه حوض‌خرابه را به‌دنبال داشت. البته این تغییرات، مزایایی هم برای کوچه به‌دنبال داشته است.

یکی از این مزایا، ایجاد فضای ورزشی محصور راد در بخش ابتدایی کوچه راد ۲ است. همچنین در بخش میانی کوچه و در مجاورت خانه‌باغ خطیبی‌ها، یک فضای سبز محلی ساخته شد تا این کوچه هم دارای بوستان محلی شود.

ناگفته نماند که ایجاد ساباطی در زیر هتل احداث‌شده در محل تقاطع کوچه راد و بولوار امیرالمؤمنین (ع) و در مجاورت محل استقرار هیئت تقریبا صدساله «فدویان حضرت صاحب‌الزمان (عج)»، باعث معروف شدن این مسیر در نزد افکار عمومی مجاوران و مسافران شده است.

سرانجام اینکه با تغییر طرح اطراف حرم مطهر از سال ۱۴۰۰ به این‌سو، برخی بنا‌های درخورتوجه کوچه ازجمله منزل ابتدای پهلوی دوم واقع در آخرین فرعی شرقی کوچه و همچنین بنای قدیمی مسجد حاج‌آخوند تثبیت شده‌اند.

بزرگان و نامداران کوچه راد

کوچه راد در عمر یکصدساله خود، میزبان خانواده‌های بسیاری بوده است که باقی‌مانده برخی از این خاندان‌ها هنوز هم در معدود پلاک‌های رهایی‌یافته از تخریب طرح نوسازی اطراف حرم مطهر، ساکن هستند.

«سرابیان» یکی از همین خاندان‌های قدیمی‌اند که هنوز هم چند پلاک نخست این مسیر (از سمت بولواروحدت) در تملک آن‌هاست. دیگر خانواده قدیمی کوچه که تنها خانه‌باغ برجای‌مانده از باغ‌های قدیم کوچه را هم دراختیار دارد، خاندان «خطیبی» است. «روح‌بخش»، دیگر خانواده قدیمی کوچه است. منزل این خانواده که در ابتدای فرعی شماره ۳ راد قرار دارد، به نام فرزند شهید همین خانواده یعنی سیدمحمد روح‌بخش مزین شده است.

این خاندان به‌دلیل اینکه تعداد بسیار زیادی طلبه به جامعه تحویل داده است، در بین مردم محل به خانه «اهل علم» و «خانه روحانیون» نیز مشهور است. خانواده «کهن»، خاندان «علیزاده»، خاندان «عدالتی» و خانواده «خسروی» از دیگر خانواده‌های قدیمی کوچه راد هستند.

خانواده‌های یوسفیان، گلمهربان، تلافی‌نوغانی، بهنام‌هاشمیان، دهقان، غفوریان، خرسندی، گیوه‌چی و بهرامیان نیز از ساکنان این محل در سال‌های گذشته بوده‌اند که هرکدام شهیدی در راه حفظ آبادی این آب‌وخاک تقدیم کرده‌اند. همچنین باید از خانواده‌های عرفانی، ابریشم‌کار، سالمیان، نعیمی، پوررمضان و قانع به‌عنوان دیگر خانواده‌هایی که هرکدام بخشی از عمر خود را در کوچه راد سپری کرده‌اند، نام برد.

سرانجام باید گفت برخی منسوبان به رئیس‌جمهور کنونی، یعنی حجت‌الاسلام‌والمسلمین رئیسی و به‌طور مشخص برادر و شوهرخواهر ایشان، هرکدام مالک یکی از پلاک‌های مسکونی این کوچه هستند.

قدمت کوچه راد: قاجاری

نام‌های کوچه در گذر زمان: دروازه دولاب، دروازه میرعلمون، وحدت۱/۳، راد و امیرالمؤمنین ۳.
بنا‌های مذهبی: مسجد حاج‌آخوند، هیئت فدویان صاحب‌الزمان (عج)، حسینیه سرایانی‌ها، حسینیه امیرالمؤمنین (ع)، حسینیه امام‌حسن مجتبی (ع) دزفولی‌ها و لیلایی‌های مقیم تهران، باغستان و شهریار.
بنای ارزشمند: خانه علیزاده با قدمت پهلوی دوم، مسجد حاج‌آخوند، خانه‌‎باغ خطیبی.
بنای اداری: ساختمان ناحیه۲ شهرداری منطقه ثامن.
بنای تفریحی‌ورزشی: بوستان خطی راد، مجموعه ورزشی راد.
شهدای کوچه راد: شهیدان مهدی خطیبی، سیدمحمد روح‌بخش، محمود تلافی‌نوغانی، محمودحامد یوسفیان، نادر گلمهریان، سیدجواد بهنام‌هاشمیان، محمدجواد گیوه‌چی، محمد بهرامیه.
خانواده‌های قدیمی کوچه: خاندان‌های سرابیان، خطیبی، روح‌بخش، رئیس‌الساداتی، عرفانی، کهن، عدالتی، تلافی‌نوغانی، گیوه‌چی، پوررمضان، ابریشم‌کار و علیزاده.

* این گزارش دوشنبه ۲۳ بهمن‌ماه ۱۴۰۲ در شماره ۴۱۵۴ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.