پایین‌خیابان؛ پرجمعیت‌ترین محله مشهد قدیم بود

تاریخچه

محله پایین خیابان یکی از دو محله منطقه ثامن است که خرده‌محلات بسیاری از مشهد قدیم را در دل خود جای داده است. محلات قبر میر، عیدگاه، سرحوض، جدید‌ها و غیرشمار‌ها از جمله محلات قدیمی مشهد است که اکنون در حدود محله پایین‌خیابان قرار دارند.

بنا به نوشته کتاب «نفوس ارض اقدس»، تصحیح مهدی سیدی، محله پایین‌خیابان در سال ۱۲۷۵ خورشیدی بیشترین تراکم جمعیتی را در میان محلات شش‌گانه مشهد داشته است. پایین‌خیابان در سال‌های ۱۰۱۰ تا ۱۰۲۳ قمری به‌دستور شاه‌عباس اول صفوی به‌طول یک کیلومتر از حرم مطهر تا دروازه پایین‌خیابان (حدود پنجراه پایین‌خیابان) ایجاد شد. بیشتر جمعیت ساکن آن فقیر بودند؛ البته تاجران زیادی هم به‌دلیل اعتقادی که به زندگی در پایین‌پای حضرت رضا (ع) داشتند، در این محدوده زندگی می‌کردند.

قرارداشتن این محله در قسمت شرق و پایین‌دست شهر، سبب می‌شد آب خیابان و آب‌های فصلی و فاضلاب شهر در نهایت کثیفی به این محله برسد. علاوه بر این، قرارداشتن پایین‌خیابان در حدفاصل محله سوداگر و جهودنشین عیدگاه و همچنین واقع‌بودن این محله بر سرِ شاهراه‌های تجاری و سیاسی و نظامی سرخس و مرو و هرات (محل حملات ترکمان‌ها، ازبک‌ها و افغان‌ها) باعث شده بود این محله پرمخاطره و آسیب‌پذیر شود.

طبق آنچه در کتاب «نفوس ارض اقدس» آمده است، جمعیت عموم محله پایین‌خیابان را پیشه‌وران و فقیران تشکیل می‌دادند.

طبق آمارها، اعیان و اشراف و همچنین دولتمردان کمتر در این محله سکونت داشته‌اند و شغل مردم این محله بیشتر خرده‌فروش، دلال، زارع، تاجر، حمال، آهنگر، ساربان، علاف و کارکنان و نوکران دولت و آستان قدس ثبت شده است.

وجود زمین‌های وسیع و حاصلخیز و موقوفه آب خیابان مشهد در بیرون دروازه پایین‌خیابان، سبب شده بود تعداد زارعان این محله درخور توجه باشد و داروغه مزارع آستان قدس همراه با یک داروغه دیگر در همین محله ساکن شوند.

بیشترین کارخانه‌های شعربافی و کاروان‌سرا‌ها و تیمچه‌های شهر در این محله قرار داشته است. طبق سرشماری زین‌العابدین میرزای قاجار در سال۱۲۷۵خورشیدی در مشهد، تعداد خانوار‌های این محله ۱۲۵۷ خانوار بوده و این محله ۲ مدرسه، ۱۴ مسجد، ۱۴ تکیه، ۵ کاروان‌سرا و تیمچه، ۱۵ حمام، ۱۰ آب‌انبار، ۱۲ کارخانه و ۲۱ باغ داشته است.

اکنون از کاروان‌سرا‌های قدیمی پایین‌خیابان چیزی باقی نمانده است و این کاروان‌سرا‌ها جایشان را به مراکز تجاری‌اقامتی داده‌اند.

هنوز برخی مردم مشهد، محله «پایین‌خیابان» را با نام «تَه خیابون» می‌شناسند. این نام از آنجا نشئت می‌گیرد که در دوره صفوی، خیابان اصلی شهر که از بالا به پایین کشیده شده بود، در انتهای خیابان و به دروازه پایین‌خیابان ختم می‌شد.

برای همین، این بخش از خیابان که پایین و در واقع ختم خیابان بود، به «ته خیابون» معروف شد. انتهای این خیابان امروزه به میدانی تبدیل شده است که همه آن را به‌نام «عدالت» یا «اعدام» می‌شناسند. در فاصله کمی از این میدان و به‌سمت حرم نیز تقاطع پنجراه قرار دارد که یکی از شاخصه‌های اصلی محله به شمار می‌آید.

قدیم در اطراف پنجراه، کوره‌های آجر و آهک‌پزی، بازار و کاروان‌سرا، اجتماع مال‌دارها، بارکش‌ها و هیزم‌شکنان و قبرستان وجود داشته است. هم‌اکنون هم در هر دو سمت محور نواب کاربری‌های تجاری (خرده‌فروشی) بخش عمده کارکرد خیابان را تشکیل می‌دهد و پیاده‌رو‌ها به فضای خرید تبدیل شده است.

بافت

محله پایین‌خیابان ۱۴۸ هکتار وسعت دارد و حدود ۵ هزارو ۲۰۰ نفر را در خود جای داده است. به‌طور متوسط در هر هکتار این محله ۳۵ نفر سکونت دارند که کمتر از میانگین شهری است و نشان‌دهنده این است که برخلاف گذشته که محله پایین‌خیابان پرجمعیت‌ترین محله مشهد بود، اکنون این محله بسیار کم‌جمعیت است.

یکی از دیگر از دلایل کم‌جمعیت بودن این محله نیز کم بودن میزان کاربری مسکونی در این محله است. فقط ۳۰ درصد مساحت محله پایین‌خیابان را خانه‌های مسکونی تشکیل می‌دهند و بقیه مساحت آن مراکز تجاری، اقامتی و... است. بیشتر ساختمان‌های محله پایین‌خیابان دو طبقه است، بااین‌حال برخی هتل‌ها و مجتمع‌های این محله تا بیش از هشت طبقه نیز ارتفاع دارند.

به‌جز بخش‌هایی از محور خیابان نواب صفوی (پایین‌خیابان قدیم) که تخریب و بازسازی شده است، بقیه آن را ساختمان‌های فرسوده تشکیل می‌دهند. فعالیت اصلی این قسمت از محور نواب صفوی به اقامت و خدمات زائران اختصاص دارد.

سبک معماری پایین‌خیابان بازمانده از زمان پهلوی اول است. تلفیقی از سبک معماری کهن ایرانی و معماری اوایل قرن بیستم به‌ویژه سبک نئوکلاسیک که گونه‌بندی و قاب‌بندی پنجره‌ها، ریتم‌های عمودی با تقسیمات دهانه مغازه‌ها، کتیبه‌های افقی جداکننده همکف و اول، از نکاتی است که مشابه آن‌ها در خیابان‌های هم‌عصر آن در ایران و نقاط دیگر یافت می‌شود.

دسترسی

محله پایین‌خیابان اکنون به خطوط مترو دسترسی ندارد، اما در آینده خط چهار مترو از این محله عبور خواهد کرد. این محله در مرکز شهر قرار دارد و دسترسی از آن به سایر نقاط شهر آسان است. پراکندگی خطوط اتوبوس در این محله به‌صورت کلی مطلوب است و در بولوار طبرسی جنوبی بسیار خوب است، اما در بخش‌هایی از محله به‌ویژه در بولوار امیرالمؤمنین (ع) ضعیف است. به‌طور میانگین از هر نقطه محله تا ایستگاه اتوبوس ۲۱۸ متر راه است.

امکانات فرهنگی و رفاهی

• محله پایین‌خیابان ۴۵ مسجد دارد و پرمسجدترین محله مشهد است. بسیاری از مساجد تاریخی و قدیمی مشهد در این محله قرار دارند؛ مساجد فیل، حاج‌آخوند، امام حسن مجتبی (ع)، قفلگر‌ها و... از جمله این مساجد است.
• آرامگاه پیر پالان‌دوز در ابتدای خیابان نواب صفوی پس از انقلاب اسلامی ساخته شده، اما بخش‌هایی از کاشی‌کاری‌های صفویه در قسمت شاه‌نشین داخل حفظ و مرمت شده است. این آرامگاه متعلق به شیخ محمد عارف عباسی اهل روستای کارده است. او که ششمین قطب سلسله ذهبیه بوده، از طریق پالان‌دوزی امرار معاش می‌کرده است.
• مدرسه عباسقلی‌خان در نواب صفوی ۲ تنها مدرسه قدیمی شهر است که همچنان به‌صورت مدرسه فعالیت می‌کند. اکنون حدود ۱۸۰ طلبه که همگی جزو دانش‌آموختگان دانشگاهی هستند، در این مدرسه تحصیل می‌کنند. کتیبه‌ای که از دوره صفویه بر سردر مدرسه عباسقلی‌خان شاملو به جا مانده، بیگلربیگ خراسان را بانی این مدرسه در سال ۱۰۷۷ قمری معرفی می‌کند.
• در کنار مدرسه قدیمی، بازار عباسقلی‌خان شاملو قرار دارد. هنوز می‌توانید نخ‌های رنگارنگی را که از طبقه بالا آویزان شده است، ببینید که از روزگار پررونق تجارت نخ و دار قالی خبر می‌دهد؛ اما این روز‌ها دیگر از بروبیا و هیاهویش چیزی نمانده است. این روز‌ها حیاط این سرای تجاری پارکینگ خودرو شده است.
• بازار حضرتی در خیابان نواب صفوی ۳ بازاری سرپوشیده با قیمت‌های بسیار ارزان است که بیشتر به فروش پوشاک مردانه اختصاص دارد.
• از کوچه مسگر‌های سابق که امروز بیشتر پاتوق لیف و حوله‌فروشان شده است که گذر کنید، به سرای عزیزالله‌اف می‌رسید. قدمت این سرای تجاری قدیمی به سال ۱۳۰۷ خورشیدی می‌رسد. سرای عزیزالله‌اف که برخی آن را به‌نام بازار عباسقلی‌خان نیز می‌شناسند، سال ۱۳۸۰ ثبت ملی شد. این بنا تا پیش از آغاز مرمت، محل فروش لباس‌های تاناکورا و وسایل برقی زابل و زاهدان شده بود. مرمت سرای عزیزالله‌اف به‌دلیل نیاز فوری به استحکام بنا، سال ۱۳۹۸ آغاز شد و هنوز به پایان نرسیده است.
• خانه داروغه متعلق به خانه یوسف‌خان هراتی، آخرین داروغه مشهد بوده است. این خانه با اتاق‌های پنج‌دری، کرسی، مهتابی، حوض‌خانه و... نمایش خوبی بر معماری اصیل ایرانی است، اما ردی از معماری شرقی و غربی نیز در گوشه‌وکنار خانه داروغه دیده می‌شود.
• خانه توکلی در خیابان نواب صفوی چندسالی است با نمایش مجسمه‌های مومی از آقاملا و ملاباجی به موزه مکتب‌خانه تبدیل شده است.
• خانه امیری تنها نمونه تلفیق سنت و مدرنیته در مشهد است. این خانه تاریخی در خیابان نواب صفوی ۹ متعلق به دوره قاجار است و برخلاف بسیاری از خانه‌های تاریخی مشهد، به‌جای تخریب برای ساخت برج، به شیوه‌ای مسالمت‌آمیز تلفیق شده است. اکنون خانه امیری در طبقه همکف برج تجاری ضامن جا خوش کرده است. این خانه قرار بود مهر ۱۳۹۸ با کاربری رستوران بازگشایی شود، اما به‌دلیل دعوا‌های حقوقی همچنان بسته است.
• مسجد حوض معجردار که متعلق به دوران صفوی بود، دی ۱۳۹۶ تخریب شد، اما بنای آب‌انبار این مسجد حفظ و سال ۱۳۹۸ مرمت شد. بااین‌حال، هنوز هیچ کاربری برای این آب‌انبار تعریف نشده و در آن به روی بازدیدکنندگان بسته است.
• مجتمع گردشگری و تجاری آرمان، بین نواب صفوی ۱۰ و ۱۲ با مجسمه‌های غول‌آسای سنگی‌اش که دارای مفاهیم نمادین فلسفی، شاعرانه و عرفانی ایران است، مکانی مناسب برای خرید و تفریح توأمان است.
• سرای حاج‌جواد احمدیان یزدی که روزگاری محل و راسته فروش پوست و پشم بوده است، چند سالی است به حالت نیمه‌تخریب درآمده است.
• آن‌هایی که قصد تهیه جهیزیه یا مرحله بعدش سیسمونی را دارند، راسته نواب صفوی بهترین مکان با مناسب‌ترین قیمت‌هاست.
• گنبد خشتی در ابتدای خیابان طبرسی از زیارتگاه‌های مهم مشهد است و به امیر سلطان غیاث‌الدین محمد، هفدهمین نسل از نوادگان امام موسی‌بن‌جعفر (ع) منسوب است. این بنا که متعلق به دوره تیموری است، از آنجا که دارای گنبدی خشتی است، به این نام مشهور شده است. نذر نان و ماست چهارشنبه‌های گنبد خشتی که قدمتی سیصدساله دارد، نزد مشهدی‌ها و زائران معروف است.
• محله پایین‌خیابان سه درمانگاه دارد که دوتای آن خیریه‌ای است.
• سه دبستان و سه بوستان در این محله وجود دارد.

حدود جغرافیایی

محله پایین‌خیابان در بخش شرقی حرم مطهر امام‌رضا (ع) قرار دارد. این محله از شرق و جنوب به بولوار وحدت، از شمال به بولوار طبرسی جنوبی، از غرب به بازار رضا و از جنوب غرب به بولوار ۱۷ شهریور محدود می‌شود.

محله‌های ایثار، بالاخیابان، عنصری، چهنو، جلالیه و رضاییه در همسایگی محله پایین‌خیابان قرار دارند. اصلی‌ترین خیابان این محله خیابان شهید نواب صفوی است.