شیرینی رقابت نازنینزهرا با برادرهایش 
پدربزرگها و نوههای محله احمدآباد، گردهم آمدند 
مزرعه حاج احمدآقا چطور محله احمدآباد شد؟
محله احمدآباد مشهد که امروز نبض تردد و زندگی شهری در آن می‌زند، در گذشته‌ای نه‌چندان دور، منطقه‌ای باغی و مزرعه‌ای در حاشیه شهر و یادگار نوه ملک‌التجار خراسان بود.
خیابان احمدآباد امروز برای بسیاری از مشهدی‌ها مترادف است با ترافیک، تابلو‌های رنگارنگ، مطب پزشکان و ساختمان‌های بلند. اما کمتر‌کسی می‌داند که همین خیابان شلوغ و پررفت‌وآمد، چند دهه پیش فقط یک مسیر خاکی بود که از میان باغ‌ها و خانه‌های ویلایی می‌گذشت.
خیابان احمدآباد، که امروز نبض تردد و زندگی شهری در آن می‌زند، دیروز پایانی بر سکوت کوچه‌باغ‌های حاشیه شهر بود. بولواری که هفتاد‌سال، مسیر عبور ییلاقات بوده، اکنون خودش مقصد شده است.
از حضور باشکوه هنرستان صنعتی و سینما‌آفریقا (شهر فرنگ) که خاطره‌ها در سینه دارند، تا هیاهوی روزمره پاساژ‌های موبایل و بیمارستان قائم (عج) (شهناز)؛ از جبروت هتل هما تا گذر‌های همیشه شلوغ پاستور و پرستار. اینجا تابلویی کامل از یک شهر است، جایی‌که گذشته و حال در هم می‌آمیزد و هویتی از شهر مشهد را روایت می‌کند.
احمدآباد، یادگار ملک‌التجار خراسان
محله احمدآباد مشهد در گذشته‌ای نه‌چندان دور، منطقه‌ای باغی و مزرعه‌ای در حاشیه شهر و یادگار نوه ملک‌التجار خراسان بود. براساس آنچه در کتاب «جغرافیای تاریخی مشهد» نوشته مهدی سیدی آمده است، «این مزرعه در اوایل سده چهارده خورشیدی به حاج‌رضا رئیس‌التجار، فرزند حاج‌ابوالقاسم (ملک‌التجار خراسان)، تعلق داشته و او آن را به‌نام فرزند خود حاج‌احمدآقا به ثبت رسانده است؛ نامی که حالا این محدوده به آن معروف است.»
مزرعه احمدآباد دارای قلعه یا محل سکونت کشاورزان هم بوده که به «قلعه دراز» شهرت داشته و بین فلکه احمدآباد (طالقانی کنونی) تا سه‌راه راهنمایی گسترده بوده است.
پس‌از واقعه مسجد گوهرشاد در سال ۱۳۱۴ خورشیدی و کشته‌شدن محمدولی‌خان اسدی، (نایب‌التولیه آستان قدس)، سمت او به استاندار وقت خراسان، یعنی فتح‌ا... پاکروان، واگذار شد. بعد از آن آستان قدس ادعا کرد زمین‌های احمدآباد جزو مزرعه وقفی الندشت بوده است و در نیمه اول سال۱۳۱۵ خورشیدی صاحب آن شد.
پس از شهریور۱۳۲۰ و در‌پی طرح دعوای حقوقی این خاندان، بخش‌هایی از اراضی مصادره‌شده در احمدآباد به آنها عودت داده شد، اما بخش اعظم این اراضی از دست این خانواده خارج شد.
محدوده قلعه دراز، که همان محدوده سرم‌سازی رازی امروز است، تا اوایل سال‌های ۱۳۲۵ تا ۱۳۳۰ وجود داشته و به‌مرور تخریب شده است.
میدان تقی‌آباد و جاده وکیل‌آباد را هم می‌توان روی نقشه سال۱۳۳۳ مشهد مشاهده کرد. خیابان احمدآباد از این دوره به بعد درحال شکل‌گیری بوده و حدفاصل محدوده روستای تقی‌آباد تا قلعه احمدآباد است.
۷۴ سال قبل، اولین آسفالت بر تن احمدآباد
در اوایل دهه ۳۰ هر‌چند خیابان احمدآباد به‌معنای واقعی آن شکل نگرفته بود، اسناد تاریخی حکایت از آسفالت‌شدن این خیابان در سال۱۳۳۰ دارد. در کتاب «اخبار خراسان در مطبوعات دوره محمدرضا شاه پهلوی»، نوشته شده است: «در تاریخ ۱۱مهر ۱۳۲۹، مقدمات آسفالت‌ریزی جاده‌های اطراف مشهد فراهم گردیده و هیئتی برای انجام این امر به مشهد آمدند و کمپانی‌های برنده مناقصه تحت نظارت و مراقبت اداره کل آسفالت شروع به کار نمودند و قرار شد راه وکیل‌آباد را از فلکه تقی‌آباد تا نزدیک رودخانه وکیل‌آباد و راه تهران به مشهد را از میدان تقی‌آباد تا مقابل فرودگاه آسفالت‌ریزی نمایند و این عملیات تا اواسط سال۱۳۳۰ انجام خواهد یافت و مردم از گرد‌وخاک جاده‌های مزبور آسوده خواهند شد.»
همچنین در جلد نهم کتاب «فرهنگ جغرافیای ایران»، اثر حاج‌علی رزم‌آرا که سال۱۳۲۹ خورشیدی منتشر شده، احمدآباد چنین معرفی شده است: «حومه شهرستان مشهد؛ سر راه شوسه عمومی مشهد به وکیل‌آباد؛ جلگه؛ معتدل؛ سکنه: ۱۶۹؛ شیعه؛ فارسی؛ قنات؛ رودخانه؛ غلات؛ تریاک؛ میوه‌جات؛ شغل: زراعت و مال‌داری؛ راه اتومبیل‌رو؛ اداره دام‌پزشکی و اداره کشاورزی در آنجا قرار دارد؛ دارای برق.»
تثبیت نام «احمدآباد» در دهه ۵۰
در دهه۱۳۴۰ شمسی، با گسترش شهر مشهد و نیاز به توسعه زیرساخت‌ها، محله احمدآباد نیز وارد روند توسعه شهری شد. در این دوره، اقداماتی مانند لوله‌کشی آب و احداث خیابان‌ها و معابر در این منطقه آغاز شد. این تحولات باعث شد احمدآباد از یک منطقه باغی به محله‌ای شهری تبدیل شود.
با گسترش شهر مشهد در این دهه، شهرداری اقدام به احداث محوری جدید برای اتصال مرکز شهر به بخش‌های جنوبی کرد. این طرح، نقطه آغاز شکل‌گیری خیابانی شد که امروزه با نام احمدآباد شناخته می‌شود.
در سال‌های اولیه، دو طرف خیابان احمدآباد را خانه‌های ویلایی با دیوار‌های بلند و در‌های چوبی تشکیل می‌داد. این خیابان در آن زمان خاکی و باریک بود و تنها تعداد محدودی مغازه نزدیک میدان دکتر شریعتی در آن فعالیت می‌کردند. به گفته ساکنان قدیمی، شب‌ها با چراغ‌های نفتی روشن می‌شد و تردد خودرو‌ها در آن بسیار کم بود.
نقشه‌های تهیه‌شده در فاصله سال‌های۱۳۴۸ تا ۱۳۵۵، حاکی از آن است که خیابان احمدآباد شکل گرفته و خانه‌های اطرافش ساخته شده‌اند. روی نقشه سال ۱۳۴۸ نام میدان شریعتی «میدان ششم»، خیابان احمدآباد «خیابان فرح»، چهارراه احمدآباد «میدان شاهنشاهی» و میدان فلسطین «میدان ملک‌آباد» ثبت شده است. بااینحال، براساس روایت‌های برخی ساکنان قدیمی، نام فرح در اوایل دهه۵۰ از این خیابان حذف و نام احمدآباد به‌طور رسمی برای آن تثبیت و ماندگار شده است.
در اوایل دهه۱۳۵۰، شهرداری مشهد، طرح آسفالت و جدول‌گذاری خیابان را اجرا کرد. عرض خیابان حدود دوازده تا چهارده‌متر بود و برای نخستین‌بار لوله‌های آب، برق و تلفن در آن کشیده شد. از همان زمان، چهره خیابان تغییر کرد؛ مغازه‌ها و مطب‌های کوچک در طبقه پایین خانه‌ها شکل گرفتند و احمدآباد کم‌کم رنگ‌وبوی شهری به خود گرفت.
خانه‌هایی که جایشان را به مغازه دادند
در دهه۱۳۶۰، با رشد سریع جمعیت و افزایش ارزش زمین، خانه‌های ویلایی یکی‌یکی تخریب شدند و جای خود را به ساختمان‌های دو یا سه‌طبقه تجاری دادند. تا دهه۱۳۷۰، دیگر کمتر اثری از بافت مسکونی قدیمی باقی مانده بود. خیابان احمدآباد به یکی از محور‌های اصلی مشهد تبدیل شد؛ جایی که پزشکان، بانک‌ها، فروشگاه‌ها و کافه‌ها در کنار هم فعالیت می‌کردند و چهره جدیدی را در این معبر نشان می‌دادند.
خیابانی مدرن با خاطرات قدیمی
امروز، احمدآباد خیابانی عریض، شلوغ با پیاده‌رو‌هایی سنگ‌فرش‌شده است. ساختمان‌های چندطبقه، تابلو‌های درخشان و ازدحام خودرو‌ها چهره‌ای مدرن به آن بخشیده‌است. بااینحال، اگر کمی دقت کنید، هنوز در گوشه‌وکنار خیابان، دیوار‌هایی آجری و در‌هایی قدیمی می‌بینید که یادگار خانه‌های دهه۴۰ و ۵۰ هستند؛ نشانی از روز‌هایی که این خیابان آرام و خلوت بود.
یکی دیگر از بنا‌های شاخص این خیابان، هتل پنج‌ستاره هما‌ست. این هتل پیش‌تر با نام «هایت» شناخته می‌شد
احمدآباد امروز نه‌فقط یک خیابان، بلکه بخشی از حافظه جمعی مشهد است؛ خیابانی که مسیر خاکی دیروزش، اکنون به شریان زندگی شهر بدل شده است.
بنا‌های شاخص و هویت‌ساز در خیابان احمدآباد
خیابان احمدآباد میزبان تعدادی بنای تاریخی و مهم است که هر‌یک، بخشی از هویت این محور را تشکیل می‌دهند.
مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی
این مرکز تحقیقاتی در‌پی ورود بیماری طاعون گاوی به ایران از مرز افغانستان، اول شهریور سال۱۳۲۸ در اراضی روستای احمدآباد مشهد (محل کنونی) تأسیس شد تا به‌عنوان شعبه شمال شرق کشور مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی فعالیت کند.
هنرستان صنعتی شهید‌بهشتی
بر‌پایه اسناد تاریخی، عملیات احداث این هنرستان در مهر سال۱۳۱۸ در میدان تقی‌آباد و در زمینی به وسعت ۱۶ هزار و پانزده متر‌مربع آغاز شد. پس‌از گذراندن فراز و نشیب‌های متعدد، دانش‌آموزان از سال۱۳۲۳ توانستند در این ساختمان مستقر شوند و به تحصیل بپردازند. توسعه این هنرستان در سال۱۳۲۶ با تکمیل طبقه دوم آن ادامه یافت.
هتل هما
یکی دیگر از بنا‌های شاخص این خیابان، هتل پنج‌ستاره هما‌ست. این هتل که پیش‌تر با نام «هایت» شناخته می‌شد، ۱۲اردیبهشت۱۳۵۲ در خیابان احمدآباد گشایش یافت. هتل هما با ۱۳۵واحد اقامتی در‌قالب ساختمان اصلی، آپارتمان و ویلایی، یکی از هتل‌های پنج‌ستاره بزرگ و با‌سابقه مرکز شهر مشهد شناخته می‌شود.
بیمارستان قائم (عج)
ساخت این بیمارستان در مرداد۱۳۳۹ آغاز شد و ابتدا به‌صورت ساختمان‌های اداری و درمانگاه بود. با تکمیل تدریجی بنا در فاصله سال‌های۱۳۴۴ تا ۱۳۴۶، همه بخش‌های آن به بهره‌برداری رسید. بیمارستان قائم به طور رسمی در سوم آبان۱۳۵۰ با نام بیمارستان شهناز افتتاح شد و اولین بیمار خود را در ۲۲آبان همان سال در بخش داخلی پذیرش کرد.
ظرفیت اولیه این بیمارستان ۲۰۰تخت و گنجایش حداکثری آن ۴۵۹تخت طراحی شده بود. طرح توسعه این بیمارستان با خرید یک بیمارستان کوچک مجاور در سال۱۳۵۳ آغاز شد و توسعه آن با زیربنای ۱۰ هزار متر‌مربع در سال۱۳۵۴ کلید خورد و در‌نهایت سال۱۳۶۲ به بهره‌برداری رسید.
پاساژ بابک؛ از پوشاک تا ساز‌های موسیقی
پاساژ بابک، از‌جمله مراکز قدیمی و شناخته‌شده در خیابان احمدآباد، نزدیک بولوار ملاصدرا واقع شده است. این مجتمع تجاری که سال۱۳۵۹ و پس‌از پیروزی انقلاب اسلامی توسط محمود عبدل‌زاده‌فخار احداث شد، در ابتدا میزبان هفده‌مغازه فعال در‌زمینه پوشاک بود. با گذشت زمان و از اوایل دهه۷۰، گرایش غالب مغازه‌داران این پاساژ به فروش ابزارآلات موسیقی تغییر یافت.
بازار قسطنطنیه؛ یادگاری پایدار از معماری ایرانی
در فاصله بین بولوار ملاصدرا و خیابان رضا، بازار قسطنطنیه قرار دارد که یکی از بازار‌های قدیمی احمدآباد شناخته می‌شود. این بازار که سال۱۳۵۸ توسط جواد شالچی‌طوسی ساخته شد، در زمان خود بی‌رقابت توصیف می‌شده است.
ویژگی شاخص این بازار که پس‌از چهار دهه، همچنان بر تمایز آن تأکید دارد، بهره‌گیری از آیینه‌کاری‌ها و گچ‌بری‌های ظریف در نمای داخلی آن است. معماری اصیل ایرانی به‌کار‌رفته در این بنا و همچنین حفظ حالت اولیه ویترین اغلب مغازه‌ها، از دیگر عوامل ماندگاری و جذابیت این بازار قدیمی به شمار می‌رود.
* این گزارش شنبه ۲۶ مهرماه ۱۴۰۴ در شماره ۶۲۲ شهرآرامحله منطقه ۱ و ۲ چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
