تماشای پرندگان مهاجر در تالاب کشف‌رود 
امیریه ۳۷ شهر چهار‌هزارنفری 
میرعلمخان؛ کوچه مدرسه‌ها و دالان‌ها
به‌گواه نقشه‌ها، بیشتر کوچه‌های مشهد در طول دوران‌های تاریخی مختلف، نام‌های گوناگونی گرفته‌اند، اما بعضی نام‌ها با اقبال بیشتری روبه‌رو می‌شوند؛ آن‌چنان که پس از تغییر هم از خاطر مردم کوچه‌وبازار پاک نمی‌شوند و همچنان باقی می‌مانند، حتی اگر بر تابلویی به‌صورت رسمی نوشته نشوند؛ حکایت کوچه «میرعلمخان» که باید آن را کوچه مدرسه‌ها و دالان‌های مشهد دانست، از همین دست نام‌هاست.
این کوچه که از گذر‌های قدیمی مشهد بوده است و نشانش بر نقشه‌های قاجاری شهر عیان است، در طول زمان، نام‌هایی، چون کوچه میرزاابراهیم، شهیدیگانه، مدرسه جعفریه، خطیب و سرانجام ابوالقاسم مصدق‌اکرم را به خود گرفته است، اما بیشتر به نام میرعلمخان شناخته می‌شود؛ نامی که از اسم نخستین مالک حمام کهن و زیبای کوچه (با قدمت قاجاری) گرفته شده است و هرچند دیگر نه خود میرعلمخان در قید حیات است، نه اثری از آن حمام زیبا باقی مانده است، هنوز برای اهالی چهارباغ و مشهدی‌های قدیم این گذر، کوچه میرعلمخان نام دارد.
میرعلمخان در دوره قاجار
برابر آنچه نقشه‌ها نشان می‌دهند، کوچه میرعلمخان در دوره قاجار درواقع بن‌بستی بوده است که مردم محلی ساکن در کوچه‌های شوکت‌الدوله، حوض‌نو و پنجه (برای رفتن به محدوده بازار مشهد بدون گذر از میدانگاهی چهارباغ و بخش نخست کوچه حمام شاه) از آن استفاده می‌کرده‌اند.
این کوچه در نقشه دالمج (ترسیم‌شده به سال ۱۲۴۸ خورشیدی)، مسیری جنوب‌شرقی به شمال‌غربی داشته و دارای سه فرعی شمالی و یک فرعی جنوبی بوده است. دو فرعی شمالی کوچه هر دو بن‌بست و دو فرعی بعدی دراصل، همان کوچه حوض‌نو بودند که از یک‌سو به کوچه حوض چهل‌پایه و از سمت دیگر به کوچه‌های پنجه و حمام شاه آن زمان، متصل می‌شدند.
مهم‌ترین بنای کوچه هم در آن زمان، حمام میرعلمخان بود که آن را یکی از بزرگان خاندان حاکم بر جنوب خراسان و بیرجند، یعنی خاندان علم در این کوچه، برای استفاده مردم محلی و زوار حضرت ثامن (ع) ساخته بودند.
نکته جالب اینکه این حمام یکی از معدود حمام‌های تمیز و بدون منجلاب آن دوران در مشهد بوده است؛ چون نزدیک حرم مطهر بوده، بیشتر قشر مرفه از آن استفاده می‌کردند و همچنین برای گرم نگه‌داشتنش، از پسماند‌های حیوانی و انسانی استفاده نمی‌کردند.
میرعلمخان در دوره پهلوی
کوچه میرعلمخان در دهه‌های نخست حکومت پهلوی‌ها بر ایران، دچار تغییر می‌شود؛ نخست آنکه در راستای سیاست مقابله با شخصیت‌های متنفذ محلی پهلوی اول، نام آن به «میرزاابراهیم» که یکی از چهره‌های معتمد حکومت و بازاری ساکن کوچه (در آن دوران) بوده است، تغییر پیدا می‌کند؛ اقدامی که با اقبال مردم محلی روبه‌رو نمی‌شود، تاجایی‌که در خاطرات باقی‌مانده از اهالی قدیم چهارباغ، هیچ‌کدام به این نام اشاره نکرده‌اند.
دیگر تغییر مهم در ساختار فیزیکی کوچه رخ می‌دهد؛ آن‌چنان که تعداد فرعی‌های آن نسبت‌به دوره قاجار افزایش پیدا می‌کند. در این دوران، کوچه میرعلمخان دارای چهار فرعی شمالی و دو فرعی جنوبی می‌شود که تمام آن‌ها (به غیر از همان دو فرعی که دراصل بخش‌های شمالی و جنوبی کوچه حوض‌نو بودند)، هیچ راه خروجی نداشته و بن‌بست بوده‌اند.
دو فرعی آخر کوچه هم بر اثر تقسیم پلاک آخر این مسیر که خانه‌باغی بزرگ بوده است، به چند پلاک کوچک‌تر تقسیم می‌شود؛ البته دومین فرعی شمالی کوچه نیز مانند دوران قاجار -بیش از آنکه یک کوچه بن‌بست باشد- دالانی‌شکل بوده است.
ناگفته نماند که از اواسط دهه ۳۰ مرحوم «سیدجواد‌سیستانی» با خرید منزلی در کوچه حوض‌نو (که دری هم به دالان گفته‌شده در بالا داشته است)، زمینه را برای ساخت سایر فضا‌های مذهبی در این کوچه فراهم می‌کند.
میرعلمخان در نیمه پایانی عصر پهلوی
کوچه میرعلمخان در نیمه دوم حکومت پهلوی‌ها بر ایران، هم شاهد تغییرات چشمگیری بوده است. در این دوران، یک فرعی بن‌بست به فرعی‌های شمالی کوچه (حدفاصل دو فرعی اول) اضافه می‌شود. همچنین بر اثر تغییرات اعمال‌شده در ساختار سایر کوچه‌های مجاور (علاوه‌بر راه‌های ارتباطی سابق)، ابتدا به کوچه شوکت‌الدوله و از طریق آن به کوچه امیرتیمور و سپس حوض‌مونس و ارگ و بعد‌ها هم به خیابان خسروی‌نو راه پیدا می‌کند.
تغییر بزرگ میرعلمخان، اما در دوران پهلوی دوم رخ می‌دهد که البته تا سال‌های پس از انقلاب اسلامی هم ادامه پیدا می‌کند و آن، تبدیل برخی پلاک‌های مسکونی کوچه به مدرسه علمیه است. نخستین تغییر از این مجموعه، ساخت مدرسه علمیه «جعفریه» توسط مرحوم آیت‌الله غلامحسین عبدخدایی (به‌روایت مشهدی‌ها شیخ‌غلام‌حسین ترک) در نخستین فرعی بن‌بست کوچه به سال ۱۳۴۶ بوده است. اندکی بعد نیز در همان کوچه، مدرسه علمیه آیت‌الله موسوی‌نژاد موسوم به «موسویه» ساخته می‌شود.
میرعلمخان در سال‌های پس از پیروزی انقلاب
روند ساخت مدرسه‌های علمیه در سال‌های نخست پس از انقلاب اسلامی در کوچه میرعلمخان ادامه پیدا می‌کند؛ در این دوران ابتدا مدرسه المهدی را آیت‌الله سیدان به سال ۱۳۵۹ در مجاورت این کوچه و در بخش جنوبی کوچه حوض‌نو ساخت.
سپس مرحوم آیت الله سیبویه در سال ۱۳۶۳ آخرین پلاک شمالی کوچه را به مدرسه علمیه امام‌حسین (ع) تبدیل کرد و سرانجام در اواسط دهه ۹۰ و پس از ساخت بنای جدید مدرسه سلیمانیه که پیش از این در محدوده بازار بزرگ مشهد قرار داشت و در جریان طرح نوسازی اطراف حرم مطهر تخریب شده بود، در حاشیه کوچه پنجه، دری نیز برای آن مجاور مدرسه امام‌حسین (ع) ایجاد شد.
بدین‌گونه شاید کوچه میرعلمخان که در این فاصله از یک‌سو کوچه ابوالقاسم مصدق‌اکرم نام گرفته بود و از میانه هم دو پلاک کوچه‌های شهید یگانه ۳ و ۴ بر دیوار دو طرف آن نصب شده بود، شاهد بیشترین تجمع مدارس علمیه مشهد نسبت‌به طول کوچه باشد و بدین دلیل به کوچه مدارس علمیه هم مشهور شده باشد؛ البته در این مدت، تعدادی حسینیه و زائرسرا هم در این کوچه ساخته شد که نخستین آن‌ها را اعضای هیئت زینبیه روستای حسن‌آباد میبد، سال۱۳۶۴ با نام بیت‌الزینب (س) ایجاد کردند.
پس از آن هم کاخکی‌ها، مسجد و حسینیه ابوالفضلی کاخکی‌های مقیم مشهد را سال۱۳۶۹ در تقاطع جنوبی کوچه‌های حوض‌نو و میرعلمخان ساختند. فاطمیه شیرازی‌ها که بیشتر یک زائرسرا و رستوران است، عباسیه ام‌البنین که حالتی هتلی دارد و حسینیه و محبان‌الزهرای پاچنار تهران، دیگر حسینیه‌زائرسرا‌های ساخته‌شده در سال‌های پس از انقلاب اسلامی در کوچه میرعلمخان هستند.
میرعلمخان؛ این روز‌ها
کوچه میرعلمخان کنونی از ورودی محدوده باز جلوی باب‌الهادی حرم مطهر رضوی شروع می‌شود و به همین دلیل، نخستین پلاک غربی آن با نخستین پلاک جنوبی کوچه آیت‌الله قمی مشترک است.
از این پلاک تا محدوده حمام سابق میرعلمخان که از اواسط دهه ۸۰ خورشیدی (در جریان طرح نوسازی اطراف حرم مطهر رضوی تخریب و با یکی‌دو پلاک مجاور خود تبدیل به پارکینگ شده است)، سه پلاک مسکونی و یک پلاک تبدیل‌به انباری‌شده وجود دارد که یکی از آن‌ها دارای سردر کاشی‌کاری‌شده بسیار زیبایی است و پلاک دیگر هم مربوط به یک خاندان ارزشمند از منظر معماری پهلوی دوم است.
سمت شرقی این کوچه با فضای سبز مسجد صدیقی‌ها شروع می‌شود و پس از آن، نبش نخستین فرعی کوچه، بنایی است که روزگاری مرکز پزشکی دکتر خطیب بوده است. نبش دیگر کوچه، پس از مجموعه مسکونی حیدر هم پلاکی با بنایی پهلوی‌دومی است و در مجاورت آن، دومین و طولانی‌ترین دالان موجود کوچه قرار دارد.
این دالان که سقفش چوبی و کفش، سنگ‌فرش است، پنج پلاک مختلف را میزبانی می‌کند، اما تنها یک پلاکش ساکن دارد. پس از این دالان هم کاشی سردر زیبای یک تجارت‌خانه رؤیت‌شدنی است که علاوه‌بر نام مالک تجارت‌خانه، سوره توحید و و آیه «و ان‌یکاد»، بر کاشی آن نقش بسته است. پلاک بعدی که در تقاطع این کوچه و کوچه حوض‌نو قرار دارد، به حسینیه کاخکی‌ها اختصاص دارد.
در بخش شمالی کوچه میرعلمخان، پس از تقاطع کوچه حوض‌نو، پنج پلاک شامل یک منزل مسکونی، دو بنای درحال تخریب و تخریب‌شده، یک حسینیه و مدرسه علمیه سلیمانیه قد علم کرده‌اند. اما در بخش جنوبی این بخش از مسیر، پس از پلاک مسکونی نبش کوچه، به‌ترتیب یک کارگاه ساختمانی، خانه‌ای پهلوی‌اولی و رهاشده -که زمانی میزبان مکتب قرآن خانم پوررنجبر بوده است- خانه‌ای مسکونی و بیت‌الزینب قرار گرفته‌اند.
در آخرین فرعی جنوبی کوچه هم یک خانه مسکونی با دری زیبا، سومین دالان کوچه که میزبان دو خانه با در‌هایی چوبی است و سپس بنای بلندمرتبه عباسیه ام‌البنین، یک بنای درحال ساخت و مجتمع فرهنگی‌اقامتی قائم، مشاهده می‌شود.
بزرگان کوچه
اگر از میرعلمخان به‌عنوان یکی از بزرگان خاندان علم -که روزگاری ساکن این کوچه بوده‌اند- بگذریم، باید از میرزاابراهیم تاجر به‌عنوان مهم‌ترین فرد ساکن کوچه میرعلمخان در ابتدای قرن چهاردهم شمسی یاد کرد.
علی‌اکبر حسین‌زاده که هنوز کاشی تجارت‌خانه‌اش در میانه کوچه دیده می‌شود، هم از بزرگان ساکن کوچه در دوران پهلوی اول بوده است. همچنین مرحوم شیخ‌غلام‌حسین ترک را که مدرسه جعفریه را بنا نهاده است، باید از چهره‌های برجسته ساکن میرعلمخان در بازه‌ای از زمان دانست.
سرانجام نام خانم پوررنجبر (خلق‌کننده روش نوین آموزش قرآن به کودکان و نوجوانان در ایران) به‌عنوان دیگر بزرگ ساکن کوچه میرعلمخان، در سال‌های نه‌چندان دور ثبت است. ناگفته نماند که اکنون منزل محل سکونت و مکتب مرحوم پوررنجبر و تجارت‌خانه مرحوم حسین‌زاده، هر دو به‌صورت نیمه‌مخروبه در این کوچه به حیات خود ادامه می‌دهند.
کوچه میرعلم خان در یک نگاه
- نام کوچه: میرعلمخان
- قدمت: از دوره قاجار در نقشه‌های مشهد پیداست
- وجه‌تسمیه: نام کوچه برگرفته از نام مالک نخستین حمام ساخته‌شده در این محله یعنی «میرعلمخان» است.
- دیگر نام‌های کوچه: کوچه‌میرزاابراهیم، شهیدیگانه، مدرسه جعفریه، خطیب و سرانجام ابوالقاسم مصدق‌اکرم.
- بنای مهم تاریخی: حمام میرعلم که تنها حمام بدون منجلاب در مشهد بوده است.
- ویژگی کوچه: در آن دالان‌ها، مدارس و حوزه‌های علمیه بسیاری ساخته شده است.
- بزرگان و نامداران کوچه: سیدجواد سیستانی، میرزاابراهیم تاجر، علی‌اکبر حسین‌زاده تاجر، شیخ غلامحسین ترک، مؤسس مدرسه جعفریه و خانم پوررنجبر، خلق کننده روش نوین آموزش قرآن به کودکان و نوجوانان در ایران.
*این گزارش دوشنبه ۱۳ شهریورماه ۱۴۰۲ در صفحه تاریخ و هویت روزنامه شهرآرا چاپ شده است.
لینک کوتاه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
