یادگاری‌های نادر چهارباغ

این روز‌ها نسل جوان مشهد، نشان‌های عهد افشار به ویژه نادرشاه در مشهد را تنها با مقبره وی و مجموعه باغ نادری می‌شناسد که در تقاطع چهارراه شهدای فعلی و چهارراه نادری قدیم قرار گرفته است. پدران و مادران این نسل، درکنار مجموعه باغ و مقبره، مسجد نزدیک آن را هم به خاطر می‌آورند که هنوز با نام «مسجد مقبره» معروف است.

اما این‌ها تنها یادگار‌های منتسب به نادرشاه در مشهد نبوده است. اندکی موسپیدکرده مشهد قدیم جز این سه، از حمام مقبره که جنب مسجد قرار داشته و اکنون پاساژ شده است و کوچه رو به روی مقبره هم یاد می‌کنند؛ کوچه‌ای که اکنون بر اساس شماره بندی کوچه‌های راسته بالاخیابان، تابلوی «آیت ا... شیرازی» یا «بالاخیابان ۱۰» را بر ورودی خود دارد و در زیرنوشت آن، نام «برادران شهید علاقه بندحسینی» -که خود از ساکنان این کوچه بوده اند- نقش خورده است.

موضوع این شماره کوچه گردی، بررسی گذشته و حال این کوچه است که از عهد نادری تاکنون، داستان‌های بسیار به خود دیده و وقایع تأثیرگذار بسیاری را پشت سر گذاشته است؛ وقایعی که نه تنها بر اوراق تاریخ مشهد که بر ورقی از تاریخ ایران هم نقش بسته اند.

کوچه «آیت ا... شیرازی ۱۰» به روایت تاریخ

نقشه‌های باقی مانده از عهد قاجار یا دقیق‌تر بگوییم نقشه‌های دوران ناصری مشهد، نشان می‌دهند کوچه آیت ا... شیرازی ۱۰، در آن دوران به درازای امروز نبوده است و بخش درخورتوجهی از آن را باغ بزرگی موسوم به «باغ خان نایب» دربر می‌گرفته است؛ باغی که به مرور زمان با تبدیل زمین‌های سرسبزش به خانه‌های بزرگ اعیانی، کوچک و کوچک‌تر می‌شود، آن چنان که در دهه نخستین حکومت پهلوی اول، دیگر اثری از آن باقی‌ نمی‌ماند.

البته این بازخوانی نقشه‌های قاجاری، با نوشتار‌های تاریخی برجای مانده از عهد نادری مطابقت ندارد؛ زیرا براساس این نوشته ها، بخش اعظم این باغ در اواخر عهد نادری به بنا‌های مهم دولتی و دیوانی تبدیل شده است، تاجایی که مکان نخستین مقبره نادر (به دستور خود وی، قبل از سفر به هند ساخته می‌شود) و همچنین کاخ نخستین او در همین محدوده قرار داشته است.

چرا نشان‌های عصر افشاری در مشهد کم است؟

این مسئله را بیش از هرچیز، باید ناشی از کینه قدیمی قاجار‌ها  نسبت به نادر و البته سایر افشاریان دانست؛ کینه‌ای که نشئت گرفته از حذف فتحعلی خان قاجار توسط نادر -در دوران تلاش شاه افشاری برای یکپارچه کردن مجدد ایران پس از استیلای افغان‌ها بر اصفهان و درنتیجه کل ایران- بوده است.

به روایت تاریخ نویسان بر همین اساس نیز، فتحعلی شاه قاجار در سال‌های نخست حکومت قاجار‌ها بر ایران، دستور می‌دهد سربازانش، خاک چهارباغ که محل استقرار بنا‌های حکومتی خاندان افشاری در مشهد بوده است را به توبره کشند و این یعنی بنا‌های افشاری موجود در کوچه اشاره شده (آیت ا... شیرازی ۱۰) نیز قربانی این تخریب شده اند؛ زیرا این کوچه درگذشته در بخش غربی چهارباغ قدیم واقع بوده است.

باغ بودن بیشتر فضای این محدوده در دوران ناصری (روزگاری که نخستین نقشه‌های مشهد ترسیم شد) نیز به همین دلیل بوده است؛ تبدیل نماد‌ها و نشانه‌های عهد افشار به اراضی قابل کشت ازجمله باغ‌های میوه.

کلمه اغلبِ استفاده شده در سطر قبل را هم از این نظر گفتیم که محدوده ابتدایی کوچه کنونی در نقشه قاجاری دالمج (ترسیم شده به سال ۱۲۴۸ خورشیدی) هنوز قابل شناسایی است.

یک طرف این کوچه نسبتا کوتاه را که تقریبا تا ابتدای علاقه بند حسینی بوده، چند خانه و فضای مسکونی به خود اختصاص داده و در طرف مقابل هم علاوه بر فضایی برای کشت وکار شهری (مشهدی‌ها به آن حیطه می‌گویند) یک قراولخانه برای اسکان موقت نیرو‌های دفاع شهری تحت امر داروغه شهر وجود داشته است.

کوچه «آیت ا... شیرازی ۱۰» در عهد پهلوی‌ها

محدوده کوچه شهیدان علاقه بندحسینی در نخستین نقشه‌های ترسیم شده از مشهد اوایل عهد پهلوی‌ها دیگر وضعیت دوران قاجار را ندارد. این محدوده در فاصله زمانی عهد ناصری تا دوران پهلوی اول به یک کوچه کامل تبدیل شده که به موازات خیابان تازه ساز شاه رضای وقت کشیده شده است و بالاخیابان آن دوران را به راسته کوچه سراب متصل می‌کند.

نامی که برای این کوچه در نقشه مورد اشاره و البته سایر نقشه‌های عهد پهلوی ثبت شده، «طاهر» است که به ظاهر و بر اساس گفته قدیمی‌های مشهد، نام فردی عطار در این کوچه بوده است.

یک کوچه با ۴ فرعی

ساختار این کوچه در سال‌های نخست دوران پهلوی‌ها شامل یک راسته کوچه اصلی و سه کوچه فرعی بوده است که تمام این فرعی‌ها در سمت غربی کوچه قرار داشتند؛ البته به مرور زمان، فرعی چهارمی که بن بست بوده است، نیز تا دهه ۴۰ خورشیدی به این مجموعه اضافه می‌شود.

در اواسط همین دهه هم بوده که فرعی شماره ۳ کوچه از سمت بالاخیابان، با تبدیل بقایای باغ تیموری موجود در کوچه بالاخیابان ۲۴ (باغ‌عنبر) به منازل مسکونی از حالت بن بست خارج می‌شود  و به این شکل، کوچه‌ای که از این سو تابلوی «مستشاری» و از دیگرسو تابلوی «جوانبخت» در آغازش نصب بوده است، راه میانبر ارتباطی دو کوچه طاهر و باغ عنبر می‌شود.

این مهم، تقریبا برای کوچه علاقه بندحسینی یک که در قدیم به آن «کوچه دبیرستان» گفته می‌شد، هم در همان سال‌ها تا حد بسیاری محقق می‌شود، آن چنان که اگر پلاک آخر کوچه -که پلاک انتهایی کوچه گلکار‌ها یا آیت ا... شیرازی ۲۰ کنونی نیز بوده- تخریب می‌شد، این دو کوچه نیز به هم مرتبط می‌شدند، اما به دلیل آنکه این پلاک دراختیار خاندان منصور بود، مانع از رفع بن بست فرعی نخست کوچه طاهر شد؛ خاندان منصور همان خاندانی است که هم پدر و هم پسر خانواده در عهد پهلوی‌ها ردای نخست وزیری ایران را بر تن کردند.

چرا در کوچه طاهر، همه فرعی‌ها در سمت شرقی قرار دارد؟

قرار گرفتن تمام فرعی‌های کوچه طاهر در یک سوی کوچه نیز دلیلی داشته است که برای آشنایی بیشتر،  بهتر است بدانید ابتدا اینکه، سمت شرقی کوچه از همان سال‌های نخست تکمیل آن، به چند پلاک بزرگ مقیاس اختصاص پیدا می‌کند.

نخستین این پلاک‌ها که در ابتدای کوچه هم قرار داشته، بقایای باغ فلاحت بوده که به عنوان دارالتولیه یا مرکز اداری آستان قدس استفاده می‌شده است. دیگر پلاک بزرگ این سوی کوچه هم به خاندان نصیرزاده اختصاص داشته است.

ناگفته نماند که نصیرزاده همان خاندانی است که چندین دهه، مالک چهارطبقه معروف مشهد بودند و معروف‌ترین کافه مشهد یعنی داش آقا هم در تیمچه متعلق به آن‌ها در محدوده خیابان ارگ، ساخته شده بود؛ البته این پلاک، چندین سال هم دراختیار کنسولگری روسیه بوده است.

کشف سکه‌های تاریخی در هنگام ساخت مدرسه

وضعیت کنونی کوچه  هم تفاوت چندانی با سال‌های پایانی دوران حکومت پهلوی‌ها از منظر ساختاری ندارد. بزرگ‌ترین اختلاف کوچه کنونی با آن دوران، تغییر کاربری برخی پلاک‌های مهم آن است؛ امروز سرتاسر سمت چپ (سمت شرقی کوچه) را تنها چهار پلاک به خود اختصاص داده اند.

نخستین پلاک هنوز همان دارالتولیه یا ساختمان اداری آستان قدس رضوی است که البته از این سمت، هیچ ورودی ندارد و تنها نمای دیوار بلند آن، نصیب رهگذران کوچه شده است.

اما وضعیت پلاک دوم این بخش از کوچه، زمین تا آسمان با دوران پهلوی‌ها فرق کرده است. دیگر خبری از خانه باغ بزرگ «نصیرزاده» نیست و جای آن را نمای دیواری آجرچین شده‌ای به خود اختصاص داده است که در بخشی از آن، یک برج مدور آجری قرار دارد و کمی جلوتر، گنبدی فیروزه‌ای و دو گلدسته آجری خودنمایی می‌کند؛ اینجا مجموعه مدرسه علوم دینی «آیت ا... سیدابوالقاسم خویی» است.

به روایت اسناد، دستور ساخت این مجموعه را خود وی داده و بخشی از هزینه ساخت را نیز از طریق وجوه پرداخت شده توسط شیعیان تقبل کرده است.

تأمین بخش دیگر هزینه‌های مجموعه، اما داستانی شنیدنی دارد. جالب است بدانید ساخت این بنا در اوایل دهه ۷۰ خورشیدی درحالی آغاز شد که اندکی پس از آن، خبری درباره کشف گنجینه‌ای از سکه‌های تاریخی در جریان حفاری زمین مدرسه، محل توجه قرار گرفت؛ گنجینه‌ای که متولیان ساخت بنا، آن را دراختیار مسئولان مربوط وقت قرار دادند و مسئولان هم برابر قانون، مبلغی را به عنوان حق الکشف به بانیان ساخت مجموعه هدیه دادند و آنان نیز این پول را در مدرسه خرج کردند.

فضای زیر گنبد مدرسه آیت ا... خویی اکنون یکی از بزرگ‌ترین کتابخانه‌های اسلامی کشور محسوب می‌شود. ناگفته نماند که دو پلاک دیگر باقی مانده در این کوچه هم که در جانب شرقی قرار دارند، اکنون تبدیل به پارکینگ شده اند.

قدم زدن  در جنب غربی کوچه شهیدان علاقه بندحسینی

جانب غربی کوچه کم از داستان ندارد. نخستین پلاک این بخش به برجی بلند اختصاص دارد که روزگاری قرار بوده است یک هتل پنج ستاره شود، اما رعایت نکردن حریم درجه ۲ اثر ثبت ملی باغ نادری، باعث نیمه کاره ماندن آن شده است. پس از این پلاک تا ابتدای «علاقه بندحسینی یک» مجموعه اقامتی و دو مغازه لوازم تحریر قرار دارد که از منظر مالکیت یگانه هستند.

کوچه علاقه بندحسینی یک، این روز‌ها بن بستی است که در انتهای آن، پلاک نیمه مخروبه خاندان منصور قرار دارد و اکنون دراختیار یکی از هتل‌های کوچه گلکارهاست. این بنا البته به حدی ارزشمند است که اگر بازسازی شود، به یکی از بهترین بوتیک هتل‌های شهر تبدیل می‌شود.

همچنین در این کوچه علاوه بر تعدادی مجموعه اقامتی چند حسینیه نیز قرار دارد که حسینیه شاهرودی‌ها مهم‌ترین آن‌ها محسوب می‌شود. این حسینیه یک ورودی دیگر هم از داخل علاقه بند حسینی ۵ یا همان کوچه مستشاری دارد.

همچنین حدفاصل علاقه بندحسینی یک تا بن بست بعدی، دو خانه دیگر سقف و ستون خورده اند که خانه نبش علاقه بندحسینی ۳ (اکنون به حال خود رها شده است) خانه پدری شهیدانی است که کوچه به نامشان مزین است. سمت دیگر ورودی این فرعی هم منزل آیت ا... میرزامهدی نوقانی نفس می‌کشد.

این منزل یکی از پایگاه‌های مهم مبارزاتی مردم مشهد در جریان انقلاب اسلامی و مکان اصلی برگزاری جلسات مخفی سران روحانی انقلاب بوده است. پس از این خانه تا فرعی بعدی، هم دو پلاک به چشم می‌خورد که پلاک دوم به حسینیه و زائرسرای زرین شهری‌ها اختصاص دارد.

کوچه مستشاری یا علاقه بندحسینی ۵ پس از این حسینیه قرار گرفته است. در ابتدای کوچه علاوه بر حسینیه شاهرودی ها، خانه تاریخی ثبت ملی شده حسن زاده و ورودی دوم بیمارستان دکتر شاهین فر تشخیص دادنی است. پس از کوچه مستشاری تا فرعی بعدی یا همان علاقه بندحسینی ۷ نیز که روزگاری محل سکونت حاج مرتضی سادات فاطمی (صدرالقرای کنونی کشور) بوده است، تنها یک پلاک قرار دارد.

اگر از این فرعی که درست مقابل ورودی مدرسه علمیه آیت ا... خویی قرار گرفته است گذر کنیم، تا انتهای کوچه که تابلوی بازارچه سراب ۱۰ بر روی آن نمایانگر است، تنها شش پلاک دیگر وجود دارد. شاخص‌ترین این پلاک‌ها که دارای نمای داخلی کاشی کاری و یک دربند مغازه است، تا حدود یک سال پیش دفتر آیت ا... جوادی آملی  بود.