چهارباغ مشهد، باغی که جایش همیشه خالیست

چهارباغ مشهد نام باغ و سرای پادشاهی و دارالسلطنه در مشهد (خراسان) در عصر شاهرخ تیموری و پادشاهان صفوی و نادرشاه افشار و بازماندگان اوست و از روزگار قاجاریه تا امروز، نام محله‌ای قدیمی در این شهر است.

ایجاد گردشگاه‌ها و باغ‌ها و نیز سرای پادشاهی در باغستان‌ها به نام «چهارباغ» از قرن نهم قمری موردتوجه شاهزادگان تیموری قرار می‌گیرد، چنان که نام برخی از آنها در کتاب‌ها مذکور است؛ از جمله چهارباغ میرزاشاهرخ بیرون شهر بخارا، چهارباغ شاهی بخارا، چهارباغ ابراهیم سلطان میرزا و چهارباغ امیر مزید ارغون در بیرون شهر بلخ، چهارباغ حافظ بیگ در اندجان، چهارباغ خسروشاه در بیرون قندز، چهارباغ رادکان نزدیک مشهد، چهارباغ تبریز، چهارباغ عالی در بارفروش، چهارباغ شاهی و چهارباغ هزارجریب اصفهان، چهارباغ شماخی، چهارباغ چمن بید در هرات، چهارباغ هرات (مذکور در فرمان شاه‌طهماسب اول به حاکم خراسان)، چهارباغ طاهربیگ در مرو و نیز چهارباغ مشهد.

از کلمه «چهارباغ» می‌توان حدس زد که باغستانی بوده دارای چهار قسمت چهار تخته و شاید باتوجه‌به آبادانی هرات و باغ‌های مصفای آن در عصر تیموریان، این نوع طرح باغ و خیابان‌کشی و جدول‌بندی و نیز اصطلاح آن، نخست در هرات و در دستگاه سلاطین تیموری متداول شده، سپس به جا‌های دیگر راه یافته است؛ به‌خصوص که خواهیم دید بانی چهارباغ مشهد نیز شاهرخ تیموری است.

به‌علاوه از بررسی آثار مربوط به جغرافیای تاریخی هرات معلوم می‌شود که نام‌گذاری دیه‌ها به «چهارباغ» در هرات سابقه قدیم داشته است. شاهرخ تیموری در اوایل شعبان ۸۲۱ قمری به‌قصد زیارت تربت امام‌رضا (ع) به مشهد رفته است. به دستور او قندیل طلای سه‌هزار‌مثقالی را که به‌منظور تقدیم به آن آستان ساخته بودند، در گنبد مرقد آویخته‌اند. پیش‌از‌آن، مسجد گوهرشاد که همسرش در جوار تربت امام‌رضا (ع) بنیان نهاده بوده، پایان‌یافته و برقرار بوده است.

شاهرخ نیز دستور داده است چهارباغ و سرایی در جانب شرقی در حومه شهر مشهد بسازند که هرگاه به مشهد می‌رود، آنجا اقامت کند، اما از جایگاه کنونی محله چارباغ در مشهد چنین برمی‌آید که چهارباغ شاهرخ در جانب غربی شهر بنا شده است. در پنجم ربیع‌الثانی‌٨٤٢‌قمری که شاهرخ دوباره به زیارت آمده، در همین عمارت جدید چهارباغ اقامت کرده است.

بابر تیموری نیز در روز سه‌شنبه، ۲۵‌ربیع‌الثانی‌۸۶۱ قمری، از همین چهارباغ مشهد در محفّه نشسته و ساعتی سیر کرده است و بعد از بازگشت ناگاه حالش دگرگون شده و درگذشته است.

در دوره سلاطین بعد، همین چهارباغ مشهد اقامتگاه پادشاهانی می‌شده است که به‌قصد زیارت به مشهد می‌آمده‌اند؛ چنان که رضاقلی‌خان هدایت از دو سفر شاه‌عباس صفوی به توس یاد کرده است که هر دو بار، پس از زیارت، به چهارباغ مشهد که «دولت‌خانه شاهی» بوده رفته و آنجا اقامت کرده است.

در جهان‌گشای نادری، هنگام تسخیر مشهد مقدس و پیروزی نادر بر ملک محمود افغان در ربیع‌الثانی‌۱۱۳۹‌قمری از تصرف مشهد تا صحن چهارباغ به دست او سخن رفته است و نیز ورود نادر به مشهد در آخر ربیع‌الثانی ۱۱۴۳‌قمری و اقامت او در «عمارت جنت‌سرشت چهارباغ» به‌قلم آمده است.

طی سال‌ها نادر به تکمیل و توسعه چهارباغ مشهد اهتمام ورزیده است؛ از جمله، به روایت محمدکاظم مروی، «به دستور وی در چهارباغ شاهی، عمارات هشت‌بهشت را طرح انداختند و نیز استادان معمار از قریه گلستان آب فراوان از محل سابق برگرداندند و هرجا که در گودی و عمق بود، به آجر و سنگ بلند برآوردند و با شترگلو آب را به روی زمین رساندند. آب مذکور، چون داخل چهارباغ می‌شد، جست آن شش تا ۱۰ ذرع ارتفاع داشت.»

به‌علاوه، به فرمان نادر در پیش چهارباغ آب‌انباری ساختند که یکی زیر بود و یکی بالا. اولی را برای خیرات ساخته بودند که عموم مردم آب آن را به مصرف برسانند و آن که بالا بود، چهارده دهنه داشت که در هر دهنه به چند صنعت آب می‌ریخت و در میان هشت‌بهشت از حوض‌هایی که در آن عمارات عالی ساخته بودند، فواره می‌جست و سرریز آب آن از زیرزمین به‌وسیله شترگلو و معبر‌ها از زیر خیابان می‌گذشت و در میان صحن مقدس (صحن عتیق) از زیر حوض، چون فواره بیرون می‌آمد و حوض که مملو از آب می‌شد، آب از دور حوض فرومی‌ریخت و به همان نهر مذکور به سمت محلات خیابان می‌رفت.

در آن زمان استادان مخارج این آب‌رسانی را برآورد کردند. نادر ۱۴ هزار تومان به مصرف این کار رسانده بود.

دیگر آنکه حسب‌الامر نادر در سال‌۱۱۴۵‌قمری در خیابان بالا (بالاخیابان) در جنب عمارات چهارباغ شاهی مقبره‌ای از خشت و گچ بنا نهاده‌اند که آرامگاه نادر امروز در همان مکان بنا شده و و ظاهرا حمام و مسجد و آب‌انبار مقبره که بقایای آن جنب آرامگاه نادر باقی است، از همان ابنیه نادری باشد.

در یک کلام مقصود از چهارباغ پادشاهی (شاهی) و چهارباغ و دهنه چهارباغ که در عالم‌آرای نادری بار‌ها از آن سخن رفته است همین چهارباغ مشهد است. در زمان شاهرخ شاه افشار (۱۱۶۱‌تا‌۱۲۱۰‌قمری)، نوه نادرشاه، همین چهارباغ، دارالسلطنه بوده و در حوادث و کشمکش‌هایی که بر سر احراز قدرت بین سرداران روی داده، بار‌ها نام چهارباغ مشهد و حصار و دروازه و دستگاه آن که صحنه بسیاری از حوادث بوده است، به میان آمده و از خلال این روایات، وسعت بنای آن نیز معلوم می‌شود.

بعد از اعقاب نادرشاه و تحولاتی که در خراسان روی داده، چهارباغ مشهد به‌تدریج مرکزیت و اهمیت سابق را ازدست داده و ویران شده است، چندان که اعتمادالسلطنه در دوره قاجاری در مطلع الشمس، چهارباغ را فقط جزو شش محله بزرگ مشهد نام می‌برد که در غرب شهر بین محله سراب و بست مبارک رضوی واقع شده است.

او نوشته «محله چهارباغ به وسط شهر نزدیک‌تر و محله سراب دورتر بوده است و طرف غربی محله سراب متصل به باروی شهر بوده و این هر دو محله از طرف قبله محاذی خیابان علیا قرار داشته است.»

این موقعیت محله چهارباغ یا «چارباغ» در مشهد هنوز نیز باقی است البته امروز محله «چهارباغ» اهمیت و وسعتی ندارد بلکه فقط کوچه‌ای به این اسم باقی است که به بالاخیابان (خیابان علیا) راه دارد. ظاهرا چهارباغ شاهرخی قدیم در حدود همین محله بوده و این ناحیه در آن روزگار به منزله حومه شهر محسوب می‌شده است.

حدس می‌زنند که باغ تولیت آستان قدس واقع در سمت جنوبی آرامگاه نادر که می‌گویند موقوفه نظام‌الملکی است، از بقایای همان چهارباغ شاهرخی باشد که بر اثر مرور زمان تغییر کرده است.

*آنچه خواندید تخلیص مقاله «چهارباغ مشهد»، اثر دکتر غلامحسین یوسفی است که در صفحات ۱۴۸ تا ۱۵۴ کتاب «یادداشت‌هایی در زمینه فرهنگ و تاریخ» آمده است.

* این گزارش سه‌شنبه ۲ بهمن‌ماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۴۱۴ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.