تلاش خاندان قاسمی برای ۳ نسل مسفروشی 
دیوار خیابان قائم مشهد بازارِ سیاه خرید و فروش کلیه شده است 
تاریخ آبراه‌های مشهد در خاطرات یک مهندس
در کتاب «آبراه و فاضل آبراه حرم»، تألیف محمود موحدیان‌عطار، به سرنوشت آب موقوفه حرم‌مطهر‌رضوی، مشهور به نهر نادری، پرداخته شده است.
در گزارش پیش‌رو که از خلال صحبت‌های مؤلف کتاب استخراج شده است، ضمن اشاره به انتقال آب چشمه‌گیلاس به مشهد، به چگونگی کیفیت آب نهر در دهه۶۰ و شیوه دور کردن پساب وضوخانه‌ها و فاضلاب حرم نیز پرداخته‌ایم.
محمود موحدیان عطار، مؤلف کتاب: هم‌زمان با اجرای طرح بزرگ توسعه فلکه حرم (۱۳۶۱تا۱۳۷۲)، «طرح شبکه جمع‌آوری و دفع فاضلاب حرم و اطراف حرم» نیز طی مراحلی به اجرا درآمد و در سال۱۳۶۷ به بهره‌برداری رسید. این کتاب شرحی است بر خاطرات آن سال‌ها و چگونگی آن رویدا‌ها که اکنون در حال کم‌رنگ شدن هستند.
انتقال آب چشمه‌گیلاس به مشهد
در سال۸۳۰خورشیدی آب چشمه‌گُلسب (چشمه‌گیلاس کنونی) را که در دامنه رشته‌کوه هزار‌مسجد در شمال جلگه مشهد واقع است، به طول ۱۰فرسنگ با زحمت زیاد به مشهد آوردند. این اقدام ارزشمند به دستور سلطان‌حسین‌بایقرا (از پادشاهان تیموری) و به همت امیر‌علیشیر‌نوایی انجام گرفت.
میرنظام‌الدین علیشیر‌نوایی (۸۴۴-۹۰۶قمری) شاعر، دانشمند و سیاست‌مدار برجسته روزگار فرمانروایی تیموریان بود و اقدامات عمرانی فراوانی از جمله ساخت دارالحفاظ و ایوان صحن عتیق حرم امام‌رضا (ع)، کاروان‌سرای سنگ‌بست، آرامگاه عطار در نیشابور، آرامگاه شاه‌قاسم‌انوار در تربت‌جام، مسجد‌جامع ترشیز، رباط اسفراین، بند طرق مشهد و مسجد‌جامع سرخس اشاره کرد.
او آب چشمه‌گیلاس را به مشهد کشید و آن را با آب تعدادی از قنات‌های دیگر درآمیخت و منبع مطمئنی برای آب این شهر ایجاد کرد.
در سال۱۰۱۶قمری شاه‌عباس اول صفوی پس از سفر به مشهد، دستور احداث خیابانی را در جهت غربی و شرقی حرم‌مطهر صادر و نهر آب چشمه‌گیلاس را داخل آن جاری کرد، به‌طوری‌که آب وارد حوض بزرگی در صحن عتیق (انقلاب) و پس از آن به طرف پایین‌خیابان سرازیر می‌شد. بدین وسیله زائران و مجاوران می‌توانستند برای تطهیر و آشامیدن از آن استفاده کنند.
شاه‌عباس برای ماندگاری این نهر، دستور تنظیم وقف‌نامه‌ای را به سال۱۰۲۳قمری صادر کرد که خلاصه آن به این قرار است: همگی و تمامی نهر آب و منبع چشمه‌گُلسب با نهری که دوباره احداث شده و آب چشمه مذکور را به حرم‌مطهر‌رضوی می‌رساند، وقف بر حرم امام‌رضا (ع) شد. همچنین شرط‌هایی قرار داد مبنی بر اینکه به‌هیچ وجه در بالا و پایین آستانه کسی بیش از قدر احتیاج آب برندارد و نیز احداث ممر (جوی) نکند یا آب را به زراعت و با‌غات، خانه‌ها و حوض‌ها و برکه‌ها و حمام‌های خود نبرد یا در بالای نهر، آب مذکور را به املاک آستانه منتقل نکند. بعد از اینکه آب از صحن مقدس گذشت، آن را در بیرون شهر صرف زراعت و حاصل آن را صرف طعام زوار حرم کنند.
یکی از نکات جالب در وقف‌نامه چشمه‌گیلاس، استفاده از لغت فاضلاب (در سه خط پایانی وقف‌نامه) است که به‌صورت «فاضل‌آب» نوشته شده است. به نظر می‌رسد که لغت «فاضل‌آب» در دوره صفویه به معنای فاضلاب امروزی و گندآب نبوده و مراد نویسنده «آب مازاد و باقی‌مانده در نهر» است که به‌عنوان سهم متولی وقف‌نامه (میرزا‌اُلُغ مشهدی) منظور شده است.
بیت‌الخلای شاهی
احداث وضوخانه و دست‌شویی از امور مهم و لازم در اماکن زیارتی است. در تشکیلات قدیم حرم‌مطهر‌رضوی، از مستراح به‌عنوان «بیتُ‌الخلا» یاد شده است. محل بیت‌الخلا در بیرون صحن عتیق و ابتدای بست پایین‌خیابان قرار داشت.
مطابق یکی از قدیمی‌ترین اسناد به تاریخ سال۱۰۶۷قمری (مصادف با دوره حکومت شاه‌عباس‌صفوی) مبلغ شش‌تومان عراقی به استاد سلطانشاه (فرّاش بیت‌الخلای شاهی) پرداخت شده است تا صرف تهیه روشنایی و روغن چراغ بیت‌الخلا کند.
یکی از نکات جالب در وقف‌نامه چشمه‌گیلاس، استفاده از لغت فاضلاب است که به‌صورت «فاضل‌آب» نوشته شده است
در سال بعد (سال۱۰۶۸قمری) نیز از استاد میرزا‌علی‌چاه‌خو (چاه‌کن) درخواست شده که در ممر بیت‌الخلای شاهی، چاه‌خویی کند. در بخشی از متن سند چنین آمده است: «به تاریخ شهر محرم سنه۱۰۶۸ آن که معارف شد استاد میرزاعلی، ولد استاد محمد چاه‌خوی که مبلغ دو تومان عراقی اضافه یک‌تومان موصوف از سرکار فیض‌آثار به معرفت وکلای عالی‌جناب والا‌رتبت معالی‌منزلت سیادت و نقابت‌پناه نجابت علامی فهامی در عوض مبلغ مذکور در ممر بیت‌الخلا چاه‌خویی نماید. بدین موجب... معطل ننماید به شرح رقم آن که کُتابِ رفعت معالی پناهِ توفیق‌آثار، مبلغ دو تومان عراقی مذکور را تنقیه‌القنات ممر بیت‌الخلای شاهی، واقع در خیابان پایین‌پای مبارک کند...»
واضح است که تردد جمعیت زیادی از زائران و استفاده از دست‌شویی حرم، در مدت کوتاهی باعث پر‌شدن چاه‌های فاضلاب و سرریز شدن آن می‌شد. پس از تخلیه چاه، چون منافذ دیواره‌ها بسته شده بود، جذب مجدد رطوبت با کندی انجام می‌شد و به‌اصطلاح «شیشه» می‌شد؛ لذا کارگران می‌آمدند و چاه‌ها را خالی می‌کردند و دیواره آنها را می‌تراشیدند و چاه گشادتر می‌شد؛ با‌این‌حال پس از مدتی مجبور بودند چاه دیگری در کنار چاه قدیمی حفر کنند و این ماجرا تکرار می‌شد تا آنکه در زمان حکومت عادل‌شاه افشار (برادرزاده نادرشاه)، انشعاب باریکی از نهر نادری به زیر بیت‌الخلا کشیدند و فاضلاب دست‌شویی‌ها را به آن متصل کردند.
شاید اولین «فاضل‌آبراه» حرم، به این شکل احداث شده است. این انشعاب از زیر زمین تا بیرون شهر می‌رفت و در قلعه خِدِربیگ (حومه شرقی مشهد و نرسیده به قلعه ساختمان) به روی زمین می‌رسید و وارد زمین‌های کشاورزی می‌شد. وقتی این زمین‌ها خشک می‌شد، حدود یک وجب کود سبزرنگ در سطح آن به چشم می‌آمد. در آن منطقه، گاری‌دار‌های مشهد می‌آمدند و گاری‌های چوبی خود را در کنار این جوی می‌شستند.
وضعیت نهر نادری هنگام احداث فلکه حرم
یکی از بزرگ‌ترین اقدامات عمرانی آستان‌قدس‌رضوی در تاریخ معاصر، ایجاد فلکه زیرگذر حرم است که با تلاش چندین‌ساله گروهی از مهندسان و کارشناسان مسائل شهری به اجرا درآمد. این زیرگذر که برای سامان‌دهی ترافیک اطراف فلکه حضرت ساخته شد، چهار خیابان اصلی شهر مشهد (طبرسی، شیرازی، نواب‌صفوی و امام‌رضا (ع)) را به هم متصل کرد.
زیرگذر دارای ۷. ۲متر ارتفاع، ۲۳متر عرض و دایر‌ه‌ای به شعاع ۲۰۸متر از مرکز گنبد مطهر تا ضلع داخل زیرگذر طراحی شده است. عملیات ساختمانی احداث زیرگذر حرم‌مطهر با زیربنای حدود ۳۱هزارو۳۰۰ مترمربع در سال۱۳۷۱ به بهره‌برداری رسید. با افتتاح این فلکه، سطح اماکن متبرکه از ۱۲۰هزار مترمربع به بیش از ۶۰۰هزار مترمربع (با احتساب فضا‌های مسقف و بدون سقف) افزایش یافت.
با اجرای طرح توسعه و نوسازی اطراف حرم، مسیر نهر نادری نیز دچار تغییراتی شد. عکس‌هایی وجود دارد که نشان می‌دهد مهندسان مجری طرح، تلاش کرده‌اند نهر نادری را حفظ کنند؛ به این منظور قبل از گودبرداری بست بالا، اطراف نهر را با اسکلت آهنی و پوشش سیمان در ارتفاع هشت‌متری مستحکم کرده و چند‌ستون آجری زیر آن قرار داده‌اند تا فرو نریزد، اما نقشه فلکه به‌گونه‌ای بود که سرانجام چار‌ه‌ای جز برچیدن ورودی نهر و تغییر‌مسیر آن وجود نداشت.
به نظر می‌رسد که نهر نادری را از ضلع شمالی فلکه حضرت به طرف خیابان نواب‌صفوی هدایت کرده‌اند تا اتصال آن مانند گذشته برقرار باشد. نکته اینجاست که از سال۱۳۴۲خورشیدی آب چشمه‌گیلاس قطع شد و نهر نادری خشکید، اما هنوز کالبد همان نهر خشکیده در زیر لایه‌ای سنگین از خاک و آسفالت، در زیر خیابان باقی است و به‌عنوان کانال فاضلاب و مسیل کوچکی در مواقع بارندگی، هنوز در حالت خدمتگزاری به مردم مشهد است.
با‌توجه‌به عبور خودرو‌های سنگین و ناوگان حمل‌و‌نقل شهری، شهرداری مشهد گاه‌وبیگاه برای نظافت یا ایمن‌سازی محیطی نهر قدیم نادری که در زیر این مسیر واقع شده است، اقدام می‌کند. علاوه بر شستوشوی سنتی و روزانه نهر نادری در طول سال، هفته‌ای دو بار نیز کانال‌شویی مکانیزه نهر در محدوده میدان توحید تا میدان شهدا انجام می‌شود، به‌خصوص در فصل تابستان به‌علت بوی نامطبوع منتشر‌شده از کانال نهر نادری، برای شستوشوی آن با استفاده از تانکر‌های فشارقوی و ماده هیدروژن پراکساید (ماده ضد‌بو) توسط شهرداری منطقه ۲ مشهد اقدام می‌شود.
خاطرات انتهای نهر حرم
رامین رامین‌نژاد؛ مصاحبه‌گر و تدوینگر کتاب
شاید بتوان گفت انتشار خاطراتی از این دست، اتفاقی غیرتکراری است و برای نخستین‌بار است که خاطرات یک مهندس رشته تصفیه فاضلاب صنعتی در اختیار دوستداران کتاب قرار می‌گیرد. لغت فاضلاب برای عامه مردم، لغتی ناخوشایند است و همین مسئله، سبب بی‌توجهی به ثبت خدمات و زحمات عزیزانی است که در این عرصه تلاش می‌کنند.
از سال۱۳۴۲آب چشمه‌گیلاس قطع شد و نهر نادری خشکید، اما هنوز کالبد همان نهر خشکیده در زیر خیابان باقی است
اما باید یادآوری کنیم که وضو و نماز، مقدم‌های به نام «طهارت» دارند و برای پاکیزه‌نگه‌داشتن بدن، لباس و محیط اطراف، نیاز به آب پاک و دفع آب‌های آلوده و ناپاک است. این فرایند در دوران قدیم به روش سنتی انجام می‌گرفته و در دوران مدرن با دانش جدید و فناوری روز درآمیخته و تبدیل به صنعتی درخورتوجه شده است.
در قرن اخیر که بحران کمبود آب و کاهش بارش‌ها و ذخایر زیرزمینی در حال تبدیل شدن به فاجعه است، مسئله فاضلاب و تصفیه آن در تصفیه‌خانه و بازگرداندن پساب به چرخه مصرف، کمک بزرگی به رفع ناترازی در حوزه آب مصرفی کشاورزی و خانگی خواهد بود. در این میان شخصی، چون مهندس محمود موحدیان‌عطار در چندین طرح مربوط به این حوزه مشارکت داشته که از میان آنها، مدیریت اجرای شبکه فاضلاب اطراف فلکه حرم امام‌رضا (ع) اهمیتی دوچندان دارد.
بازدید کارشناسی ایشان از سرچشمه نهر نادری در روستای چشمه‌گیلاس در سال۱۳۶۰ و تعقیب مسیر نهر تا ورود به مشهد و بررسی تغییرات آب تا ورود به صحن‌مطهر حرم‌رضوی و همچنین سرنوشت آب پس از خروج از حرم و ورود آن به زمین‌های کشاورزی از دیدگاه تاریخی و هویت شهری ارزش بسیار بالایی دارد.
آخرین میراب نهر نادری
محمود ناظران‌پور؛ فرزند حسن ناظران‌پور، آخرین میراب نهر نادری
پدربزرگم، «رجب ناظر» که سال‌ها قبل از روستای پاژ به مشهد مهاجرت کرد، میراب نهر خیابان بود. پس از او نیز پدرم، حسن ناظران‌پور، در زمان محمدولی‌خان‌اسدی (نایب‌التولیه آستان‌قدس) از دهه۱۳۱۰ به‌عنوان میراب و سپس سرمیراب و ناظر نهر خیابان انتخاب شد و تا سال۱۳۲۴ این مسئولیت را بر‌عهده داشت. زیر دست پدرم پانزده میراب کار می‌کردند که وظیفه این میراب‌ها، نگهداری و نگهبانی از آب بود. منطقه مسئولیت هر‌میراب مشخص بود؛ اولین میراب در سرچشمه (چشمه‌گیلاس) و چهارده میراب دیگر از چشمه‌گیلاس تا «کوه سلطان مشرق» (ارتفاعات شرق مشهد) می‌ایستادند.
در طول راه، هر‌میراب بر‌اساس مدار آبیاری هر‌زمین کشاورزی و باغ، به صاحب زمین آب می‌داد و تا پایان آبیاری نظارت بر نحوه استفاده آب را نیز بر عهده داشت. پدرم هر‌روز صبح خروس‌خوان از خانه بیرون می‌رفت و بر‌نحوه عملکرد این میراب‌ها نظارت داشت؛ همچنین اگر بر سر راه مشکل یا سدی به‌وجود آمده بود، برطرف می‌کرد. پدرم باغی در اطراف مشهد داشت که پاداش عملکرد خوبش بود.
پدرم تعریف می‌کرد که روزی در نزدیکی یکی از باغ‌ها، آشغال‌هایی که مردم داخل جوی آب می‌ریختند، سد راه آب شده و او مجبور شده بود برای بازکردن جریان آب، به زیر آب برود و آشغال‌ها را بیرون بیاورد. وقتی کارش تمام و از نهر خارج شده بود، اسدی را -سوار بر اسب- جلوی خودش دیده که از کار او خیلی خشنود بود و همان‌جا یکی از بهترین باغ‌های اطراف در محدوده روستای محمدآباد را به‌عنوان پاداش به پدرم هدیه داده بود.
***
چند تصویر از مراسم رونمایی کتاب «آبراه و فاضل آبراه حرم» تألیف محمود موحدیان‌عطار در محل مؤسسه فرهنگی شهرآرا
* این گزارش دوشنبه ۵ آبان‌ماه ۱۴۰۴ در شماره ۴۶۱۱ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
