۷شبانه‌روز جشن بعد از ساخت سقاخانه اسماعیل طلا

شجاع| یکی از این دل‌تنگی‌های حرم برای زائر به سقاخانه اسماعیل‌طلا خلاصه می‌شود. سقاخانه‌ای که نوشیدن آب گوارایش را به نیت شفا یا رفع عطش چندین‌بار تجربه کرده‌ایم. برای اینکه مشهورترین سقاخانه را بیشتر بشناسیم، نگاهی خواهیم انداخت به سقاخانه نادری که پادشاه افشاری سنگ بنای آن را از هرات آورد و ساخت، اما این روزها به نام اسماعیل‌طلا شناخته می‌شود.

از سقاخانه خوارزمشاهی تا افشاری و قاجاری

باتوجه به کمبود آب در ایران، ساخت سقاخانه و سقایی از دیرباز معمول بوده است و نمود آن در مکان‌های مذهبی بیشتر بود. به دنبال همین موضوع، در حرم مطهر پادشاهان ادوار مختلف سقاخانه‌های ساخته‌اند. قدیمی‌ترین نمونه آن که هنوز آثارش در حرم پابرجاست، سقاخانه خوارزمشاهی است. 

البته از خود سقاخانه خبری نیست، اما سنگاب (منبع آب) آن همچنان وجود دارد. سنگاب سیاهی که در گذشته در راهرو سقاخانه نصب بوده و آب آشامیدنی زائران از آن تأمین می‌شده است.همچنین طبق اسناد باقی‌مانده دوره صفوی، سقاخانه‌ها در این دوره فعال بوده‌اند و سقایی شغل محسوب می‌شده است. 

در دوره شاه‌عباس اول صفوی فقط سقایی وجود داشته، اما بعد از دوره شاه‌سلیمان‌ صفوی «سقایان آب‌پاش صحن» هم به کارکنان سقاخانه اضافه شده است. این افراد علاوه بر سقایی، کار نظافت و شست‌وشوی صحن را نیز انجام می‌دادند. همچنین در این دوره «سقایان سرطاس» هم وجود داشته‌اند که سقایی را با ظرف‌های مخصوص انجام می‌دادند.

سقاخانه جدید به دستور نادرشاه ساخته شد که سقاخانه سلطانی نام گرفت و سقاهایش ۸۰عدد نادری حقوقشان بود.در دوره قاجار سقاخانه‌ها به ۴عدد رسید

بعد از دوره صفوی، در دوره افشاری نه‌تنها تعداد این شاغلان افزایش یافت، بلکه سقاخانه هم زیاد شد. در این دوره سقاخانه شاه‌سلیمان و شاه‌سلطان حسین به نام سقاخانه قدیم شناخته می‌شد که سقاهایش (محرم سال۱۱۵۷قمری)۶۰عدد نادری حقوق می‌گرفتند و سقاخانه جدید به دستور نادرشاه ساخته شد که سقاخانه سلطانی نام گرفت و سقاهایش ۸۰عدد نادری حقوقشان بود.در دوره قاجار سقاخانه‌ها به ۴عدد رسید.

 سقاخانه نادری، سقاخانه ایوان طلا (راهروی دارالسیاده)، سقاخانه مؤتمن‌السلطنه (مستشارالملک) و سقاخانه میان عمارت ازجمله آن‌هاست. در این دوره سنگاب خوارزمشاهی در سقاخانه ایوان طلا بین راهروی دارالسیاده و ایوان طلا قرار می‌گیرد. البته گویا این سقاخانه از قبل وجود داشته و در دوره قاجار فقط تعمیراتی در آن صورت گرفته است که از آن امروز خبری نیست.

 سنگاب خوارزمشاهی هم در ورودی موزه مرکزی نگهداری می‌شود.سقاخانه میان عمارت که در اسناد فقط نامش آمده، مشخص نیست در کدام قسمت حرم وجود داشته و در چه سالی خراب شده است. 

همچنین سقاخانه صحن نو که مؤتمن‌السلطنه بانی آن بوده، تا حدود زیادی شبیه سقاخانه نادری با سنگ سیاه ساخته شده بود که در سال ۱۳۰۷شمسی به دستور اسدی، تولیت آستانه خراب و در جای آن حوض بزرگی ساخته شد تا اطرافش درخت و گل کاشته شود. اکنون تنها سقاخانه قدیمی باقی‌مانده در حرم، سقاخانه نادری است که اسماعیل‌طلا خوانده می‌شود.

چگونگی ساخت سقاخانه نادری

نادرشاه از خود آثار زیادی در حرم به‌جا گذاشته است؛ از طلاکوبی صحن عتیق تا ساخت سقاخانه سلطانی.
گویا وقتی نادرشاه راهی هرات می‌شود، آنجا سنگ بزرگی به چشمش خوش می‌آید که دستور ساخت سقاخانه حرم را با آن صادر می‌کند. 

در اسناد به این دستور چنین اشاره شده است: «چون امیر صاحب‌قران از انتظام امور هرات و مشاغل و معمات توابع و مضافات دارالسلطنه فارغ گردید، به‌عنوان سیر و تفرج داخل قلعه شد، دور و گشت می‌نمود که چشم جهان‌گشا بر حوض سنگ سفید افتاد. در دم مقدر فرمود که توپچی‌باشی آن حوض را حرکت داده و به عراده حمل‌ونقل ارض اقدس نماید و مطمح نظر فیض اثر معروف بر آن بود که آن سنگ را در میان صحن مقدس نصب نماید...»

 گویا بعد این اتفاق و ساخت کامل سقاخانه سلطانی که مردم نادری می‌خوانند، مردم مشهد ۷شبانه‌روز بازار و محلات را چراغانی می‌کنند و جشن می‌گیرند.
این سنگ در محل حوض قدیمی حرم به دستور نادرشاه گذاشته می‌شود و بالای آن کلاه‌فرنگی قرار می‌دهند و روی آن را طلافرش می‌کنند که از موقوفه خود نادر به آن آب می‌رساندند.

چرا سقاخانه نادری به نام اسماعیل‌طلا شد؟

نام دیگری که این روزها جای نام نادرشاه نشسته و شده نام اصلی تنها سقاخانه قدیمی حرم مطهر، اسماعیل طلاست. از آنجا که در اسناد باقی‌مانده دوره افشاری نامی از اسماعیل‌خان طلایی نیست و اشاره‌ای به نسبتش با نادرشاه نشده است، خیلی از مورخان اینکه اسماعیل طلایی به دستور نادرشاه سقف سقاخانه را مطلا کرده باشد، رد می‌کنند.

خیلی از مورخان اینکه اسماعیل طلایی به دستور نادرشاه سقف سقاخانه را مطلا کرده باشد، رد می‌کنند

از طرف دیگر چون در برخی از منابع متأخر به نام او اشاره شده، ممکن است این فرد در دوره قاجار دوباره سقاخانه را تعمیر و طلاکاری کرده باشد. البته سقاخانه در دوره تولیت‌های مختلفی تعمیر شده است. به‌عنوان نمونه در دوره تولیت میرزا موسی‌خان (۱۲۴۸-۱۲۶۱قمری) کاشی‌کاری و مقرنس‌کاری سقاخانه دوباره صورت گرفته است. 

در زمان سلطان‌حسین میرزا نیرالدوله (۱۳۲۰قمری) 4حوض آب در 4طرفش ساخته شده است. همچنین در دوره پهلوی زمان تولیت سپهبد باتمانقلیچ هم سقاخانه کاملا تخریب و از نو ساخته شده است. این سقاخانه امروزه ۸پایه دارد با پوششی به شکل گنبد که کاملا طلاکاری است.