حرم امام‌رضا(ع) در نخستین عکس هوایی 
توفيق عبادت در مسجد توفيق احمدآباد 
حرم امام‌رضا(ع) در نخستین عکس هوایی
نخستین عکس‌برداری هوایی ایران بین سال‌های ۱۳۳۴تا۱۳۳۶ خورشیدی انجام شد. تهیه عکس‌های هوایی برای آمایش سرزمین و رسم دقیق نقشه‌های توپوگرافی ضرورت داشت. با گذشت حدود هفتاد سال از تهیه این تصاویر و تغییرات عمده در ساختار شهری، جمعیتی و... ایران، این عکس‌ها خود به‌نوعی سند تاریخی برای بررسی تغییرات تبدیل شده‌اند و می‌توانند زوایای دیده‌نشده‌ای از فضای شهری هفتاد سال قبل را برای علاقه‌مندان ترسیم کنند. بخشی از عکس‌های هوایی سال۱۳۳۵ خورشیدی از مشهد تهیه و به‌این‌ترتیب، وضعیت جغرافیای شهری آن ثبت و ضبط شد.
با نگاهی دقیق به عکس‌های هوایی مشهدِ۱۳۳۵خورشیدی، می‌توان به شکل و الگوی معماری اماکن متبرکه حرم‌رضوی در آن دوره پی برد. تصویری که در فتوحرم امروز می‌بینید، بخشی از آن عکس هوایی تاریخی است که محدوده حرم‌مطهر را نشان می‌دهد. فلکه حضرتی (متشکل از فلکه شمالی و جنوبی) که بین سال‌های ۱۳۰۷تا۱۳۱۰ خورشیدی ساخته شد، به‌خوبی دیده می‌شود.
بازار بزرگ مشهد که در جریان توسعه مشهد در سال‌های۹۸۰و۱۳۰۸ خورشیدی دستخوش گسست شد، در این عکس هوایی کاملا قابل‌بررسی است. در جبهه جنوبی، بازار زنجیر قرار دارد و در جبهه شمالی، بازار حضرتی که پیش از توسعه صحن عتیق در دوره شاه‌عباس‌یکم، به هم متصل بودند و این اتصال را به‌صورت یک خط قرمز رنگ نشان داده‌ایم.
این مسیر تاریخی را به‌نوعی می‌توان همان مسیر تاریخی روستای سناباد به نوغان پنداشت که پیش از شهادت امام‌رضا (ع) هم وجود داشت. در این عکس یازده نقطه قدیمی حرم که برخی از آنها امروزه وجود ندارند، علامت‌گذاری شده است:
۱. صحن عتیق (انقلاب)؛
۲. صحن نو (آزادی)؛
۳. صحن مسجد گوهرشاد؛
۴. مدرسه دو‌در؛
۵. صحن موزه (رواق امام‌خمینی (ره) فعلی که امروزه مسقف شده است)؛
۶. سرای وزیرنظام (که در جریان تخریب بزرگ سال۱۳۵۴خورشیدی به‌کلی ویران و بعد‌ها بخش‌هایی از آن در صحن جمهوری‌اسلامی ادغام شد)؛
۷. قسمتی از بازار مشهد موسوم به بازار زنجیر (این بخش امروزه در مسیر بست شیخ بها‌الدین قرار دارد)؛
۸. قسمت شمالی بازار مشهد موسوم به بازار حضرتی و بازار سنگ‌تراش‌ها (این بخش هم در سال۱۳۵۴ تخریب شد و امروزه اراضی آن در محدوده کتابخانه مرکزی آستان‌قدس‌رضوی قرار دارد)؛
۹. مدرسه تاریخی میرزاجعفر (که امروزه در اختیار دانشگاه علوم‌اسلامی‌رضوی و همچنان فعال است)؛
۱۰. گنبد طلا و رواق‌های اطراف آن؛
۱۱. مدرسه تاریخی خیرات‌خان (که امروزه به مدرسه عالی فقاهت تبدیل شده و همچنان فعال است).
* این گزارش چهارشنبه ۸ آبان‌ماه ۱۴۰۴ در شماره ۴۶۱۳ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
