۱۷ سال تلاش کمال‌الدین غراب برای ترجمه مفهومی قرآن 
فقط می‌دانم مال دوره احمدشاهم! 
آیینه‌کاری، یادگار قاجارها در حرم مطهر امام رضا(ع)
از وقتی آیینه‌های ظریف آلمانی راهشان به‌سوی مشهد باز شد، به‌مرور آیینه‌ها جای کاشی‌ها، نقاشی‌ها و گچ‌بری‌ها را در بسیاری از رواق‌ها و فضا‌ها گرفت آن‌چنان که اکنون آیینه‌کاری تصویر غالب تزیینات حرم است.
همین که از داغی آفتاب این روز‌ها به خنکای امن سقف یکی از رواق‌های حرم پناه ببری، می‌توانی سر بچرخانی و ببینی که به قدر تمام تکه آیینه‌های روی دیوار و سقف، قسمت شده‌ای. تصویر شکسته‌شده‌ات میان هزاران آیینه خاطره مشترک میان نسل به نسل زائرانی است که روزگاری به قصد زیارت حضرت رضا (ع) قدم به این صحن و سرا گذاشته‌اند.
گذشتگان به میزان کمتری آیینه‌کاری به خاطر دارند و امروزی‌ها خیلی بیشتر، زیرا در گذشته خبری از آیینه‌های نازک و مرغوب نبود. از وقتی آیینه‌های ظریف آلمانی راهشان به‌سوی مشهد باز شد، به‌مرور آیینه‌ها جای کاشی‌ها، نقاشی‌ها و گچ‌بری‌ها را در بسیاری از رواق‌ها و فضا‌ها گرفت آن‌چنان که اکنون آیینه‌کاری تصویر غالب تزیینات حرم است که در خاطر زائران ماندگار می‌شود.
در گزارش امروز به تاریخ حضور این هنر در حرم مطهر رضوی، بر اساس اسناد و مکتوبات، اشاره‌ای کوتاه خواهیم داشت.
آیینه در آیینه زمان
آیینه‌کاری را جزو هنر‌های اصیلی می‌دانند که صد‌ها سال است در معماری ایران نقش بازی می‌کند. در شروع راه‌یافتن این هنر به معماری، بیشتر برای تزیین کاخ‌ها و اقامتگاه‌های سلطنتی استفاده می‌شد، اما از یک جایی به بعد با معماری مقابر مذهبی نیز پیوند خورد.
در دوره قاجار در برخی خانه‌ها، عمارت‌ها، آرامگاه‌ها و دیگر بنا‌های ناحیه خراسان و حتی بعضی خانه‌های شخصی از این هنر بهره می‌بردند. عمارت اکبریه، عمارت رحیم‌آباد، آرامگاه حسام‌الدوله در بیرجند، باغ نو در طبس و آیینه‌خانه مفخم در بجنورد از بنا‌های آیینه‌کاری شده این اقلیم هستند.
در دیار مشهد نیز بنا‌هایی مانند خانه رشتی‌باف در کوچه عباسقلی‌خان، خانه جواهری روبه‌روی باغ ملی و خانه پهلوان‌زاده در خیابان امامرضا (ع) به این هنر آراسته هستند. در گذشته‌های دورتر این رونق و رواج در میان نبود و آن را به هزینه زیاد آیینه‌کاری، ضخامت زیاد آیینه‌ها و نبود ابزار مناسب برای برش و نصب آیینه نسبت می‌دهند.
در دوره پهلوی، رابطه تجاری ایران با دیگر کشور‌ها بیشتر و اسباب نقل‌وانتقال هم فراهم شد تا آبگینه‌ها با راحتی بیشتری از آلمان و بلژیک سفرشان را به خراسان شروع کنند و استفاده از آن در مکان‌های مذهبی و غیرمذهبی رونق بگیرد و البته آیینه‌کار‌ها هم بیشتر شوند. به همین دلیل در دوره پهلوی هنر آیینه‌کاری به اوج خود رسید.
در این ایام مرکز‌های شیشه‌بری مشهد در بست بالاخیابان تا چهارراه شهدا و خیابان تهران تا فلکه آب بود و از شهر‌هایی مانند چابهار، بندرعباس، سمنان و شاهرود به مشهد می‌آمدند تا شیشه بخرند. به طور کلی باید گفت، در دهه‌های اخیر مشهد در کنار شهر‌هایی مانند شیراز و اصفهان از قطب‌های آیینه‌کاری کشور به حساب می‌آید و در شهر امامرضا (ع)، حرم مطهر بار اصلی این ماجرا را به دوش می‌کشد.
آیینه‌کاری حرم در اوراق مکتوبات
مورخان و محققانی، چون اعتماد السلطنه (۱۳۶۲ قمری)، علی موتمن (۱۳۴۸ خورشیدی)، محمد احتشام کاویانیان (۱۳۵۴ خورشیدی) و عزیزالله عطاردی (۱۳۷۱ خورشیدی) درباره تاریخ آستان قدس رضوی آثاری تألیف و منتشر کرده‌اند که در این قبیل منابع به صورت جسته‌گریخته و با نگاه کلی به آیینه‌کاری‌های بخش‌های مختلف حرم مطهر اشاره شده است. اشاره‌هایی که از دل آن یک سرگذشت منسجم متولد نمی‌شود.
برای مثال در کتاب تاریخ آستان قدس موتمن در توضیحات دارالحفاظ می‌نویسد: «از بالای کتیبه تا سقف مقرنس، تمام بدنه دیوار‌ها و سقف آیینه‌کار است که مرحوم سلطان مراد میرزا حسام‌السلطنه آن را زینت و آیینه‌کاری نموده است.» یا درباره آیینه‌کاری دارالسیاده در همین کتاب می‌خوانیم: «از بالای کتیبه تا سقف تماماً آیینه‌کاری و مزین می‌باشد که در سال ۱۳۰۰ هجری قمری زمانی که محمد تقی میرزای رکن‌الدوله، والی خراسان و نایب‌التولیه آستان قدس بوده مرمت و آیینه‌کاری شده است.»
طبق گفته موتمن، بخشی از آیینه‌کاری‌های مسجد بالاسر در زمان استانداری محمدحسن‌خانه سالار و بخش دیگرش در زمان تولیت عضدالملک انجام شده است. اگر نگاهی به دیگر منابع مکتوب تاریخ حرم نیز بیندازیم به متن‌های مشابهی می‌رسیم که به ما اطلاعات جزئی می‌دهد و مسیر تاریخی آیینه‌کاری حرم را برای ما روشن نمی‌کند.
قدیمی‌ترین سند متعلق به دوره صفوی است
اگر به اوراق ارزشمندی که در مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شوند نگاهی بیندازیم، خواهیم دانست که قدیمی‌ترین اسناد موجود در این‌باره مربوط به دوره صفوی است. حدود سال‌های ۱۱۱۱ قمری در میان صورت اشیای جمع‌آوری شده از داخل ضریح مبارک یک آیینه شکسته کوچک بیرون می‌آید که ظاهرا نخستین تجربه آشنایی و استفاده از آیینه در حرم مطهر امام رضا (ع) است.
اسنادی که به سال ۱۱۱۷ و ۱۱۱۸ قمری تعلق دارند نیز نشان می‌دهد که در این دوره پنجره دارالسیاده آیینه‌کاری شده است. در آن زمان ۲ تومان و ۱۰۴۰ دینار عراقی و ۲ تومان و ۵۲۴۸ دینار خراسانی برای آیینه‌کاری هزینه شده است که از این مقدار با یک تومان و ۶۱۷۰ دینار مصالحی مانند آیینه، چوب سرطاق، میخ آهنی و گچ و ۴۸۷۰ دینار برای اجرت نقاشی دور آیینه‌ها و نجاری پرداخت شده است.
طبق اسناد در دوره افشاریه هم آیینه‌های رواق دارالحفاظ در رجب ۱۱۴۶ قمری تعمیر و برای آن مبلغ ۴ تومان و ۹۸۴۰ دینار هزینه شده است. قبض رسیدی برای وجوه نقدی به مبلغ یک تومان و ۵ هزار دینار تبریزی در سال ۱۱۶۹ قمری برای ۱۰ جام آیینه برای تعمیر دارالحفاظ و درب‌های گنبد صادر شده است.
آیینه‌کاری پس از دوره صفوی!
رونق آیینه‌کاری در حرم مطهر امامرضا (ع) در زمان قاجار اتفاق افتاد و بسیاری از تزیینات پیشین مانند نقاشی، گچ‌بری و احتمالا کاشی‌کاری جای خودش را به آیینه داد. در این دوره بیشتر رواق‌های حرم مانند گنبدخانه، دارالحفاظ، دارالسیاده، دارالسعاده، توحیدخانه، مسجد بالاسر و کفش‌کن قائنی‌ها آیینه‌کاری شد.
اوج این آیینه‌کاری در این زمان در دارالسیاده به چشم می‌خورد. در دوره پهلوی و پس از انقلاب نیز این آیینه‌کاری ادامه یافت و توسعه پیدا کرد و رواق‌های متعددی با آیینه و نقاشی و گچ‌بری تزیین شد. برای مثال، در برخی اسناد به تعمیرات جزئی آیینه‌کاری دارالسیاده و دارالسعاده توسط میرزا علی محمد آیینه‌ساز در خرداد ۱۳۰۷ خورشیدی اشاره شده است. از جمله افرادی که در این ایام در آیینه‌کاری حرم نقش داشته‌اند محمود بدر و محمد مهران هستند.
در سال ۱۳۳۰ خورشیدی محمود بدر شروع به مرمت سقف دارالسیاده و تجدید آیینه‌کاری این رواق کرد. این کار ۱۰ سال طول کشید. قسمت‌های ناتمام این رواق نیز در سال ۱۳۴۲ تا ۱۳۴۴ خورشیدی به پایان رسید. از استادان سرآمد آیینه‌کاری معاصر حرم می‌توان از استاد سید عسگری و استاد ابوالقاسم ملکی نام برد.
دارالسیاده رواق خاص در آیینه‌کاری!
یکی از رواق‌هایی که در همه ادوار در دست تعمیر و بازسازی بوده و از همه دوره‌ها آیینه‌کاری دارد و از سوی دیگر همه نوع طرح و نقش در آن یافت می‌شود، دارالسیاده است که درباره آن بیشتر خواهیم گفت. یکی از اسنادی که در دوره قاجار از آیینه‌کاری دارالسیاده حرف می‌زند به اواخر قرن سیزده قمری باز می‌گردد.
در این سند در سال ۱۲۹۸ قمری مجموع ۷۹۸۳ دینار برای آیینه‌کاری این رواق پرداخت می‌شود که صرف دستمزد بنا، چهار نفر عمله و تهیه مواد اولیه (شامل آیینه یک جامی و آیینه دو جامی و زغال و گچ) شده است.
طبق این سند مواد آیینه‌کاری حرم شامل موم و سریش با مقدار بیشتر و شیره به اندازه خیلی کمتر و مقداری میخ بوده است. افرادی نیز که در این تعمیرات نقش داشته‌اند بنا، بردست، آیینه‌بُر و شاگرد، آیینه پاکن، بیل‌دار، نجار و معمارباشی بوده‌اند. محمد تقی و کربلایی عبدل از استادان آیینه‌کار در این برهه بوده‌اند.
آیینه‌کاری‌های دارالسیاده در میان مکتوبات
افضل‌الملک کرمانی در زادالمسافر به مرمت و آیینه‌کاری دارالسیاده در دوران کوتاه ایالت و تولیت میرزا حسین خان سپهسالار قزوینی مشیرالدوله در سال ۱۲۹۸ قمری اشاره می‌کند. از افراد دیگری که در این آبگینه‌کاری نقش داشتند محمدرضا موتمن‌السلطنه وزیر مملکت خراسان بود. او پیش از فوتش صفه جنوبی مقبره سپهسالار را آیینه‌کاری کرده و محمد کاظم صبوری آن را به نظم درآورده و تا مدت‌ها در بالای آن نصب بوده است.
این کتیبه در گذر زمان گم شده است و خبری از آن نیست. بیشترین آیینه‌کاری‌ها در سال ۱۳۰۰ قمری در این فضا اتفاق افتاد که اعتمادالسلطنه در مطلع‌الشمس گزارش آن را می‌دهد و می‌نویسد: «محمد تقی میرزا رکن‌الدوله که در همین ایام برای بار دوم به حکمرانی خراسان و سیستان منصوب شده بود، این رواق را به امر ناصرالدین‌شاه قاجار آیینه‌کاری کرد.»
شاعر آستان قدس هم بیکار ننشست و این آیینه‌کاری را به شعر درآورد تا بر روی سنگ مرمر حجاری و در رواق نصب شود. البته شانس یار این شعر نبوده و به مرور زمان ابیات آن جابه‌جا و تعدادی از آن نیز گم شده است. این فضاآرایی‌ها در سال‌های بعد نیز ادامه یافت.
در سال ۱۳۱۴ قمری پنج جعبه آیینه پَست (درجه دو) و پنج جعبه آیینه اعلا (درجه یک) به قیمت سه و چهار تومان برای تزیین رواق نیاز است و تولیت دستور می‌دهد بیست تومان وجه نقد بابت پنج جعبه اعلا به تحویل‌دار داده شود و پای آن را ابوالقاسم الموسوی مهر کرده است.
* این گزارش چهارشنبه ۱۳ تیرماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۲۵۴ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
