ابتدا و انتهای خیابان سجادیه ۳۲ متعلق به فرهنگیان است 
صحن عتیق حرمرضوی در گذر زمان 
خانه توکلی با معماری قرینه‌اش در مشهد شاخص است
خانه توکلی در خیابان شهیدنواب‌صفوی ۷ با اُرسی‌های قاجاری، آجرچینی‌های زیبا و ساختمان قرینه بی‌نقصش درمیان خانه‌های تاریخی مشهد شاخص است.
در کوچه‌های باریک و پیچ‌درپیچ خیابان شهیدنواب‌صفوی، هنوز خانه‌ای نفس می‌کشد که با اُرسی‌های قاجاری، آجرچینی‌های زیبا و ساختمان قرینه بی‌نقصش درمیان خانه‌های تاریخی مشهد شاخص است.
خانه توکلی در خیابان شهیدنواب‌صفوی ۷، کوچه عسکریه، روبه‌روی یکی از مجتمع‌های تجاری تازه‌ساز قرار گرفته؛ در دل بافتی که به‌گفته کارشناسان میراث‌فرهنگی، جزو محله‌های کهن مشهد است؛ بافتی که در آن، می‌توان سکوت تاریخ و صدای موتورسیکلت را با هم شنید و این تضاد میان کهنه و نو، نخستین چیزی است که هر رهگذری در این کوچه حس می‌کند.
گذر از در چوبی
از زیر تابلو ورودی خانه، کتیبه کاشیکاری‌شده‌ای که روی آن «و ان یکاد» نوشته شده است، عبور می‌کنیم و داخل می‌رویم. وقتی از در چوبی قدیمی ورودی خانه توکلی عبور می‌کنید، قطر چوب و صدای کوبه در، شما را بی‌درنگ به دوره قاجار می‌برد. این ورودی نه‌فقط گذرگاهی به حیاط و اتاق‌های خانه، بلکه فضایی است برای گشتن در هنر؛ بازارچه‌ای کوچک و موزه‌ای جمع‌وجور که دیوارهایش میزبان ۷ هزار سفال مشهد است.
بسیاری از این سفال‌ها که به دوره‌های ایلخانی، سلجوقی و صفوی مربوط می‌شوند، شکسته‌اند یا ترک برداشته‌اند و روی برخی خاک نشسته‌است و نشان می‌دهد مدت‌ها کسی سراغشان نیامده است.
قرار نیست بنا را مدرن کنیم، بلکه می‌خواهیم با حفظ اصالت، زندگی را دوباره در آن جاری کنیم
روبه‌روی این بخش، تصاویر پیش و پس از بازسازی خانه روی دیوار نصب شده است و تابلو‌هایی هم توضیحاتی از جنبه‌های تاریخی بنا ارائه می‌دهند. این خانه که سال ۱۳۹۱ مرمت شد. بعد از داروغه دومین خانه احیا شده مشهد است. پیش از ورود باید مبلغی برای بازدید پرداخت کنید. این مسیر به بازدیدکننده اجازه می‌دهد هم تاریخ خانه را لمس کند و هم از تلاش‌های فرهنگی و مرمتی که در سال‌های اخیر انجام شده است، تجربه‌ای ملموس داشته باشد.
ارسی‌های چوبی و حیاط اندرونی
خانه حدود دویست متر زیربنا دارد و به‌گفته حامد طهماسبی، مدیر پیشین آن، از اندک‌خانه‌های باقی‌مانده‌ای است که هنوز ساختار سه‌دری و پنج‌دری خود را حفظ کرده است. ارسی‌های خانه، همان در‌های چوبی با شیشه‌های رنگی که به بالا و پایین می‌روند و روزگاری مرز میان اندرونی و بیرونی خانه‌ها بودند، مهم‌ترین جلوه این بنا به‌شمار می‌آیند؛ در‌های سه‌تکه‌ای که وقتی پایین می‌آیند، دیوار می‌شوند و وقتی بالا می‌روند، نور را به اتاق می‌پاشند.
در طبقه بالا یعنی فضای شاه‌نشین، جایی که تصاویر بزرگان مشهد را به دیوار زده‌اند و سرای سرآمدان نام دارد، در محفظه‌ای شیشه‌ای و بزرگ یک قرآن تاریخی نگهداری می‌شود؛ قرآن اهدایی که به گفته مدیر پیشین بنا، سال‌ها پیش یکی از اهالی محله وقف این خانه تاریخی کرده است.
در روز تهیه گزارش، حیاط خانه حال‌و‌هوایی زنده دارد. گلدان‌های شمعدانی لبه پله‌های آجری، چند درخت کهن‌سال در باغچه میانی و دوچرخه‌ای قدیمی که به‌نظر می‌رسد پس از بازسازی به حیاط اضافه شده است، هر یک نشانی از تلاش برای پیوند تاریخ با زندگی امروزند. تصویر حوض آبی کوچک در وسط حیاط، با چهچهه گنجشک‌ها در هم می‌آمیزد و سکوت سنگین ساختمان‌های بی‌هویت مجاور را می‌شکند.
تعدادی بازدیدکننده در حیاط خانه قدم می‌زنند، از حجره‌ها عکس می‌گیرند و روی نیمکت کنار حوض می‌نشینند. تابی هم که به یکی از درختان بسته شده، کودکی را سرگرم کرده و در گوشه‌ای دیگر، جوانی در حال عکاسی از شیشه‌های رنگی ارسی‌هاست. همه‌چیز در سکونی دل‌انگیز جریان دارد.
خانه تاجر معروف مشهدی
بسیاری از خانه‌های قدیمی اطراف یا تخریب شده‌اند یا پشت برج‌ها و مجتمع‌ها گم شده‌اند. بالای دیوار‌های آجری و در‌های چوبی شاه‌نشین خانه توکلی، پنجره‌های فلزی ساختمان جدیدی دیده می‌شود که نه نشانی از سکنه دارد و نه رنگی از زندگی؛ تضادی که گویی در هر وجب از این منطقه دیده می‌شود.
کارشناسان میراث‌فرهنگی، خانه توکلی را یکی از نمونه‌های شاخص معماری اواخر قاجار در مشهد می‌دانند؛ بنایی که گرچه در گذشته بزرگ‌تر بوده و ضلع جنوبی‌اش در دهه ۳۰ تخریب شده است، هنوز هم در دو طبقه می‌توان بخش تابستان‌نشین و زمستان‌نشین آن را دید.
روی تابلو ورودی نوشته شده است: خانه تاریخی توکلی به سفارش آقای کشمشیان در دوره قاجار و در زمان سلطنت مظفرالدین‌شاه در محله پایین‌خیابان مشهد ساخته شد. این محله به‌دلیل وجود تیمچه‌ها، سرا‌ها و کاروان‌سراها، یکی از محلات مهم تجاری و اقتصادی مشهد به شمار می‌رفته است. بنای خانه تا دوره پهلوی اول محل سکونت کشمشیان، تاجر خوش‌نام خشکبار بود. آقای توکلی آخرین مالک خانه بود و به همین خاطر خانه به نام او ثبت و مشهور شده است.
اما این خانه تاریخی تا دهه ۸۰ کاربری مسکونی داشته و از سال۱۳۹۱ با مرمت و بازسازی شرکت عمران و مسکن‌سازان ثامن احیا شده است. این بنا یازدهم مرداد سال۱۳۸۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده که نشان‌دهنده اهمیت تاریخی و فرهنگی آن است.
ایده ما این است که دیوار‌های حیاط فقط بازسازی نشوند، بلکه روایتگر تاریخ و فرهنگ باشند
میراث قاجار در کشمکش احیا و اجاره
پیمانکار جدید خانه که دوسه هفته پیش اینجا را به مدت سه‌سال اجاره کرده است، قصد دارد خانه را از فضای بسته کنونی دربیاورد و به مکانی زنده برای حضور مردم تبدیل کند. سیدمهدی اسحاقی می‌گوید: هدف ما این است که خانه دیده شود. مردم بیایند، بنشینند، چای بخورند و تاریخ را لمس کنند. قرار نیست بنا را مدرن کنیم، بلکه می‌خواهیم با حفظ اصالت، زندگی را دوباره در آن جاری کنیم.
شاهین برجسته ثانی، یکی از استادان بزرگ هنر ایران و کاتب دومین قرآن بزرگ پارچه‌ای جهان، قرار است برای طراحی نقاشی‌های دیواری به خانه بیاید. ایده ما این است که دیوار‌های حیاط فقط بازسازی نشوند، بلکه روایتگر تاریخ و فرهنگ باشند. دیوار‌های بلند و سیمانی ساختمان‌های تازه‌ساز، در کنار نمای آجری و ارسی‌های چوبی خانه‌ای که هنوز سر پا مانده است، تصویری دوگانه از مشهد امروز و دیروز می‌سازد. برای همین، حفظ حال‌وهوای سنتی خانه نیز دغدغه اصلی است.
اسحاقی تأکید می‌کند که هیچ تغییری بدون هماهنگی انجام نخواهد شد: می‌خواهیم همان ارسی بزرگ که مهم‌ترین جنبه این خانه است، وسط اتاق بماند؛ همان پنجره‌های چوبی، همان سایه درختان. فقط می‌خواهیم مردم دوباره از کنارشان عبور کنند.
حافظ هویت و قدمت
چیزی که این روز‌ها در خانه توکلی جریان دارد، فراتر از بازسازی دیوارهاست؛ تلاشی برای پیوند میان گذشته و اکنون، میان آرامش خانه‌های قاجاری و هیاهوی شهر امروز مشهد است؛ خانه‌ای که در دل بافت ثامن پنهان شده است، اما دوباره دیده می‌شود. خانه‌هایی شبیه این، حافظ حافظه محله‌اند. اگر آنها را از دست بدهیم، فقط یک ساختمان نمی‌میرد، بلکه بخشی از هویت شهری از بین می‌رود.
* این گزارش پنج‌شنبه یکم آبان‌ماه ۱۴۰۴ در شماره ۶۱۰ شهرآرامحله منطقه ثامن چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
