چمدان‌های چشم به‌راه در مغازه محسن آقا 
اولین بانی برگزاری روضه در محله اسماعیل‌آباد که بود؟ 
گلباران حرم؛ رسم ۳۰ ساله «دوازده‌امامی‌ها»
قدیمی‌های مسجد بالاخیابان از ۳۰ سال پیش مراسم گلباران حرم را در روز ولادت حضرت رضا (ع) اجرا می‌کنند.
جمعیت زیادی از هیئت‌های معروف و قدیمی بالاخیابان مشهد با دسته‌های گل از مسجد دوازده‌امامی‌ها راه افتادند و وارد خیابان آیت‌ا... شیرازی شدند. برای بسیاری از بازاریان این راسته خیابان، مجاوران و زائران، این اتفاق، سی سال پیش تازگی داشت.
ماجرا از این قرار بود که دسته‌ای از هیئت‌های بالاخیابان مشهد، پیشنهاد پیشکسوتان هیئت دوازده‌امامی‌ها را لبیک گفتند و در روز ولادت حضرت رضا (ع) با شاخه‌ها و دسته‌هایی از گل به زیارت امام‌رضا (ع) رفتند. این کار یعنی گلباران در روز ولادت امام‌رضا (ع) در سال‌های بعد مورداستقبال بسیاری از هیئت‌های مذهبی و سنتی مشهد قرارگرفت و هرسال نیز با شکوه بیشتر و بهتری درحال اجراست.
در آستانه ولادت حضرت‌رضا (ع) با چند نفر از پیشکسوتان قدیمی این هیئت چندصدساله مشهد گفتگو کردیم.
آغازمراسم گلباران حرم رضوی
هیئت دوازده‌امامی‌ها از چند دهه گذشته، مراسم ویژه‌ای در سالروز تولد امام‌رضا (ع) برگزار می‌کند. محمد قرقچیان، متولد سال ۱۳۵۲ یکی از قدیمی‌های هیئت، در توضیح بیشتر می‌گوید: سال ۱۳۷۰ چند روز مانده به تولد امام‌رضا (ع) و دهه کرامت، یکی از پیرغلامان هیئت به نام مرحوم حاج عزیزالله دباغ‌زاده پیشنهاد کرد همان‌طورکه هیئت در روز شهادت حضرت‌رضا (ع) با سینه‌زنی و عزاداری به حرم مطهر رضوی مشرف می‌شود، در روز ولادت ایشان با شاخه‌های گل برای عرض تبریک و شادباش به پابوس برود.
اعضای هیئت از این پیشنهاد نو استقبال کردند. مرحوم حاج عزیز دباغ‌زاده هزینه دسته‌گل‌های خریداری‌شده برای این مراسم را تقبل کرد. مقدمات مراسم فراهم و دسته‌های گل خریداری شد. سی‌سال پیش، صبح روز ولادت امام‌رضا (ع) هیئت دوازده‌امامی‌ها به‌همراه چند هیئت دیگر، از همین مسجد به‌سمت حرم حرکت کردند.
محمد قرقچیان با اشاره به استقبال خوب شهروندان، زائران و بازاریان از این مراسم می‌گوید: جمعیت چندصدنفری هیئت با خواندن اشعاری در وصف امام‌رضا (ع) از بالاخیابان (خیابان شیرازی) به طرف حرم حرکت کردند. هیئت بعداز ورود به حرم مطهر به‌سمت پنجره فولاد حرکت کرد و دسته‌های گل را جلو پنجره فولاد قرار داد.
به گفته محمد قرقچیان بعد از آن، مراسم گلباران حرم رضوی هرسال با شور‌وحال بیشتری برگزار شد و حتی دیگر هیئت‌های مذهبی و سنتی مشهد هم این طرح را اجرا کردند. این اقدام تأثیر مثبتی بر روحیه مذهبی و دینی نوجوان‌ها و جوان‌های محله داشته است و در سال‌های بعد، آنها از حامیان و فعالان این حرکت نمادین شدند.
سی‌سال پیش، عزیز دباغ‌زاده، نذر گل را راه انداخت و وقتی او از دنیا رفت، پسرش، محمود‌آقا، این نذر را به‌عهده گرفت. تعداد گل‌ها از پانصد‌شاخه رز شروع شد و حالا تا ۲ هزار شاخه گل میرسد. بعضی از هیئتی‌ها هم که نذر گل دارند، آن روز ادا می‌کنند. این گل‌ها در حرم به زائران اهدا می‌شود.
قرقچیان درباره بده‌بستان نذر شکلات و شیرینی در مسیر حرم می‌گوید: از بالاخیابان تا حرم مطهر، یا مردم به هیئتی‌ها شیرینی و شکلات می‌دهند یا هیئتی‌های ما از زائران پذیرایی می‌کنند.
به گفته محمدآقا اینکه ۲ هزار نفر با شاخه‌های گل در دست، مسیری را در مدح امام مهربانی‌ها می‌خوانند و می‌پیمایند، صحنه‌ای به‌یاد‌ماندنی رقم می‌زند؛ «برای زائران و مجاوران جالب است و از دیدن این صحنه ذوق‌زده می‌شوند.
حتی می‌شنویم که می‌گویند خیلی خوب است که هیئت‌ها تنها در عزاداری‌ها فعال نیستند و در جشن‌ها هم پیش‌قدم‌اند. تصور کنید هزار‌نفر در مدح امام هشتم می‌گویند:
تبریک تبریک قبله هفتم آمد مولا مولا امام هشتم آمد
ایران ما شد گلشن چشم همه شد روشن
و هزار نفر دیگر در جواب می‌گویند:
نجمه نجمه، زیبا پسر آوردهبه‌به به‌به قرص قمر آورده
ایران ما شد گلشنچشم همه شد روشن
مسجد بالاحوض در خدمت زائران و مجاوران
به گفته پیشکسوتان هیئت دوازده‌امامی‌ها، تأسیس هیئت و بنای مسجد آن، بیش‌از دو قرن‌ونیم قدمت دارد. محمدصادق لقمانی متولد سال ۱۳۳۲ از پیشکسوتان هیئت دوازده‌امامی‌های بالاخیابان است. او بنابر دیده‌ها و شنیده‌هایش از دوران کودکی و نوجوانی درباره سابقه تاریخی مسجد می‌گوید: بنای امروزی روی بنایی قدیمی معروف به «مسجد بالاحوض» ساخته شده است.
مسجد بالاحوض که از دو خانه گنبدی ساخته شده بود، در حاشیه بالاخیابان و مسیر حرکت زائران و مجاوران قرار داشت. درکنار این مسجد، قبرستانی قدیمی به نام گورستان «هشت‌آباد» واقع بود. اطراف آن نیز پر از باغ‌های بزرگ میوه و میم (انگور) بود که به‌وسیله آب «جوی خیابان» آبیاری می‌شد.
او با اشاره به دلیل نام‌گذاری این مسجد به نام بالاحوض می‌گوید: این مسجد قدیمی تا قبل از انقلاب و در دوران نوجوانی ما با اندک تغییرات جزئی وجود داشت. ازآنجاکه مسجد بالای یک حوض‌انبار قدیمی قرار داشت، به مسجد «بالاحوض» شهره بود. تا قبل از لوله‌کشی آب در مشهد، این حوض‌انبار نقش مهمی در مصرف آب شرب اهالی محدوده هشت‌آباد و میدان شهدا داشت.
به گفته لقمانی، بزرگان محله ازجمله مرحوم پدرش و مرحوم سیدحسن عاقبت‌خواه، مسئول وقت هیئت دوازده‌امامی‌ها، همراه چندنفر دیگر، آب جوی خیابان را ابتدا به چندگودال هدایت می‌کردند؛ بعد از آنکه گل‌ولای آب نشسته و ته‌نشین می‌شد، آب صاف و زلال را به داخل حوض آب‌انبار هدایت می‌کردند که به مصرف شرب اهالی و زائران و مجاوران دیگر می‌رسید.
مسجد در مسیر زائران خارج از شهر به‌ویژه زائران روستا‌های اطراف مشهد، چناران و شهر‌های دورتر مثل قوچان و اسفراین قرار داشت و این افراد دوسه ساعتی را در مسجد استراحت می‌کردند. آن‌طوری که نقل شده است، افرادی نیز در همین مسجد بالاحوض با چای و غذای مختصر از زائران و مسافران پذیرایی می‌کردند.
آب صاف و زلال را به داخل حوض آب‌انبار هدایت می‌کردند که به مصرف شرب اهالی و زائران و مجاوران دیگر می‌رسید
زائران بعد از تجدید قوا و استراحت به مسیرخود برای زیارت ادامه می‌دادند. درواقع می‌توان گفت مسجد بالاحوض، خدماتی را به‌رایگان دراختیار زائران بیرون شهر و شهرستانی‌ها قرار می‌داد. نذوراتی نیز برای زائران توسط اعضای هیئت دوازده‌امامی‌های بالاخیابان در نظر گرفته شده بود.
حسین بقال، اولین متولی هیئت دوازده‌امامی‌ها
محمد سلمانیان متولد سال ۱۳۲۷ یکی از پیشکسوتان هیئت دوازده‌امامی‌های بالاخیابان است. او با اشاره‌به قدمت دویست‌وپنجاه‌ساله هیئت می‌گوید: باتوجهبه سابقه طولانی هیئت دوازده‌امامی‌ها به‌درستی مشخص نیست که اولین بانی و متولی هیئت چه کسی بوده است. اما در تاریخ‌نوشته‌ای که روی سماور نقره‌ای هیئت حک شده است و تاریخ ۱۲۱۷ هجری‌قمری را نشان می‌دهد، نام «حسین بقال» به‌عنوان مسئول هیئت نوشته شده است.
براین‌اساس حسین بقال را می‌توان اولین متولی و بانی هیئت دوازده‌امامی‌ها نام برد. درباره اینکه این فرد تا چه زمانی زنده بوده و چه کار‌هایی برای هیئت انجام داده، اطلاعاتی در دست نیست.
آقامحمد در ادامه صحبت‌هایش از فردی به نام «رضا ترک» نام می‌برد؛ بعداز حسین بقال به نام رضا ترک برمی‌خوریم که از ترک‌های اردبیل بود و بعد‌ها در مشهد ساکن شد. ظاهرا او تا ۱۲۰ سال قبل هم زنده بود. تا همین چهل‌پنجاه‌سال قبل هم چندنفر از نوه‌ها و نتیجه‌هایش ساکن بالاخیابان بودند و بین میدان توحید و میدان شهدا قهوه‌خانه داشتند.
آن‌طورکه نقل کرده‌اند در این دوره گروه‌های تعزیه‌خوان در ایام ماه محرم و شهادت امام‌رضا (ع) اطراف مسجد بالاحوض سکونت داشتند و در این دوماه، تعزیه‌های مختلف واقعه عاشورا ازجمله تعزیه شهادت حضرت علی‌اکبر (ع)، حضرت ابوالفضل (ع) و تعزیه حضرت امام‌حسین (ع) را برای زائران درحال عبور به‌سمت حرم مطهر اجرا می‌کردند.
البته نام و نشانی از این گروه‌های تعزیه در دست نیست، اما به‌دلیل موقعیت خاص مسجد بالاحوض و قرارگرفتن درمسیر عبورومرور زائران به بارگاه رضوی مشهور است که جمعیت چندده‌هزارنفری به تماشای مراسم تعزیه می‌نشستند که از لحاظ جمعیت تماشاچی بی‌نظیر بوده است. مشخص نیست که بعداز مرگ رضا ترک، مسئولیت هیئت دوازده‌امامی‌های بالاخیابان به دست چه کسی سپرده شد.
فعالیت مسجد در دوران ممنوعیت عزاداری
بعداز یک دوره گمنامی هیئت، مرحوم سیدعلی‌اکبر عاقبت‌خواه مسئولیت هیئت دوازده‌امامی‌های بالاخیابان را برعهده می‌گیرد؛ مسئولیتی که تا به امروز در خانواده او ادامه داشته است.
سیدغلامحسین عاقبت‌خواه، مسئول فعلی هیئت دوازده‌امامی‌ها و نوه سیدعلی‌اکبر عاقبت‌خواه در توضیح بیشتر می‌گوید: مرحوم پدربزرگم در اواخر دوره قاجار و اوایل حکومت پهلوی اول، مسئولیت هیئت را برعهده گرفت. در زمان مدیریت وی، هیئت دوازده‌امامی‌ها اعتبار و شهرتی دوباره به دست آورد. از نخستین اقدامات او، توسعه مساحت مسجد بود. پدربزرگم با کمک مردم، یک خانه یا دو خانه گنبدی خریداری و به زیربنای مسجد اضافه کرد.
بیشتر دوران مسئولیت سیدعلی‌اکبر عاقبت‌خواه هم‌زمان بود با روی‌کارآمدن حکومت پهلوی اول و ممنوعیت فعالیت‌های مذهبی؛ مسجد بالاحوض نیز به‌عنوان یکی از مراکز مذهبی به‌ویژه کانون تعزیه‌خوانی تحت مراقبت شدید نیرو‌های امنیتی قرار گرفت.
سیدغلامحسین درباره مرحوم پدربزرگش می‌گوید: به‌دنبال ابلاغیه حکومت رضاشاهی و برخورد با فعالیت‌های مذهبی، شهربانی و مأموران امنیتی شهر، هیئت‌های مذهبی و مسئولان آنها را زیرنظر گرفتند.
مأموران حتی به پدربزرگم اخطار‌هایی داده و از او خواسته بودند که از برگزاری هرگونه مراسم تعزیه یا دیگر مراسم مذهبی خودداری کند، اما آن مرحوم بار‌ها از این کار سرباز زد. او حتی تهدید به تبعید و زندان شده بود. به‌دلیل همین مخالفت‌ها و وجود چند هیئت قدیمی و پرنفوذ در بالاخیابان مثل هیئت حیدری‌ها و دوازده‌امامی‌ها، شهربانی یک ایستگاه پلیس نزدیک کوچه‌زردی برپا کرده بود که مأموران به‌صورت شبانه‌روزی در آن مستقر بودند و رفت‌وآمد‌ها به مساجد این محدوده را زیرنظر داشتند.
به گفته او در این دوره سیاه و تاریک، عزاداری‌ها در خانه‌ها و با ترس‌ولرز بسیار برگزار می‌شد، اما زور و قداره هم نتوانست چراغ مراسم امام‌حسین (ع) و دین را خاموش کند.
او می‌گوید: بعداز فوت مرحوم سیدعلی‌اکبر عاقبت‌خواه، مرحوم پسرش سیدحسن که پدر بنده است، مسئولیت هیئت را برعهده گرفت و بعداز او نیز بنده راه آنان و خدمت به هیئت دوازده‌امامی‌ها را ادامه دادم. درمجموع بیش از صدسال است که این افتخار به خانواده ما رسیده است.
نذر کنده و چوب برای مسجد
از صدسال قبل که مسئولیت هیئت و مسجد دوازده‌امامی‌ها برعهده خانواده عاقبت‌خواه قرار گرفته، مسجد شاهد تغییرات و تحولات بسیاری بوده است.
محمدصادق لقمانی می‌گوید: اولین طرح جدی توسعه مسجد با خرید زمین کنار مسجد در زمان مرحوم سیدحسن عاقبت‌خواه و بین سال‌های ۱۳۳۰ تا ۱۳۳۵ به مرحله اجرا درآمد. با خرید این زمین، بنای گنبدی و قدیمی مسجد تخریب و مسجدی دارای شیروانی ساخته شد. از فضای آب‌انبار نیز به‌عنوان محل نگهداری چوب و هیزم برای مصارف مسجد ازجمله سوخت بخاری چوبی و اجاق دیگ‌های شله مراسم ماه محرم و ماه صفر استفاده می‌شد.
به گفته او تا قبل از سال ۱۳۵۰ که هنوز این محله گازکشی نشده بود، برای روشن‌کردن بخاری‌های مسجد و پخت غذای نذری تنها سوخت موجود همان چوب و کُنده‌هایی بود که در بهار و تابستان در این انبار نگهداری می‌شد. در زمستان برای گرم‌کردن همین کُنده‌ها و شاخه‌ها را در بخاری بزرگ مسجد می‌ریختند.
به گفته محمدصادق لقمانی یکی از نذر‌های اهالی محله برای مسجد دوازده‌امامی‌ها همین نذر کُنده و هیزم بود؛ «باتوجهبه سرد و پربرف بودن زمستان‌های مشهد در دهه‌های سی، چهل و پنجاه که تا ۱۳ فروردین زمین یخ‌زده و پربرف بود، وجود چوب و هیزم کافی برای مسجد خیلی ضروری بود. بر همین اساس همه اهالی محله در این امر مشارکت می‌کردند.
وقتی زمستان سرد و طولانی می‌شد، هیزم‌ها و کُنده‌های نذری رایگان دراختیار نیازمندان قرار می‌گرفت
همان‌طورکه گفتم در اطراف هشت‌آباد، پر بود از باغ‌های بزرگ میوه به‌ویژه انگور. مالکان باغ‌ها درختان خشک‌شده را قطع می‌کردند و سوار گاری به انباری مسجد می‌آوردند. مردم فقیر محله هم که توان نذر غذا را نداشتند، چوب و هیزم نذر می‌کردند. آنها هرجا چوب یا هیزمی پیدا می‌کردند، روی پشتشان می‌گذاشتند و به انباری مسجد می‌آوردند.
اتفاق جالبی که در جریان ذخیره هیزم می‌افتاد، این بود که وقتی زمستان سرد و طولانی می‌شد، همین هیزم‌ها و کُنده‌های نذری به‌رایگان دراختیار خانواده‌های فقیر که حتی توان خرید خاک ذغال را نداشتند، قرار می‌گرفت.
آخرین تجدید بنای مسجد دوازده‌امامی‌ها توسط سیدغلامحسین عاقبت‌خواه در سال ۱۳۷۰ انجام شده است. لقمانی می‌گوید: سیدغلامحسین عاقبت‌خواه، مسئول فعلی هیئت، برای تسریع در کار بازسازی و تجدید بنای مسجد، خانه شخصی خود در بولوار سجاد را فروخت و پول آن را خرج توسعه مسجد کرد. سال ۱۳۷۲ طی مراسمی، بنای جدید مسجد و حسینیه هیئت دوازده‌امامی‌های بالاخیابان افتتاح شد.
* این گزارش شنبه ۲۹ اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۳ در شماره ۵۵۶ شهرآرامحله منطقه ۱ و ۲ چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
