تماشای پرندگان مهاجر در تالاب کشف‌رود 
امیریه ۳۷ شهر چهار‌هزارنفری 
کوچه صدرالقرای آستان‌قدس
کوچه مورد بررسی در این نوشتار را می‌توان به‌نوعی امتداد کوچه آب‌میرزا دانست که پس از حدود پنجاه متر یکی شدن با کوچه ساسان (تاجرباشی)، بار دیگر شمالی-جنوبی می‌شود و تا محدوده باغ اعتضاد و سپس باغ مهدی ادامه پیدا می‌کند؛ دو باغی که بعد‌ها بخش پایانی خیابان شاهرضانو (آزادی ابتدای انقلاب و بهجت امروزین) از یک‌سو و عشرت‌آباد قدیم (شهید محسن کاشانی کنونی) از دل آن‌ها عبور کرد.
همین امر و سکونت برخی بزرگان در این کوچه، باعث تعدد اسامی رسمی و غیررسمی کوچه در طول زمان شده است؛ البته مهم‌ترین و قدیمی‌ترین اسم کوچه که هنوز هم به آن معروف است، «کوچه حافظیان» است.
این نام از اوایل دهه ۲۰ خورشیدی تاکنون (صورت رسمی و غیررسمی)، هم برای مسیر اصلی کوچه و هم برای کوچه بهجت ۹ (دومین فرعی غربی کوچه از محل تلاقی آن با کوچه بینادل کنونی و باغ اعتضاد قدیم است) استفاده شده است.
دلیل این نام‌گذاری نیز سکونت مرحوم سیدحسین حافظیان، صدرالقرای آستان‌قدس‌رضوی، در یک دوره زمانی حدود پنجاه‌ساله در یکی از پلاک‌ها (جایی درست در محل تلاقی این دو کوچه با هم) است؛ پلاکی که هنوز هم این نام بر در ورودی آن نقش بسته است.
نام‌های دیگر کوچه حافظیان
دیگر نام مردمی کوچه حافظیان، در طول سالیان گذشته که البته بیشتر برای بخش میانی آن به‌کار می‌رود، نام «حاج‌آقای مظلوم» است که به‌دلیل سکونت فردی اهل ذکر و دعا در این محدوده، به آن معروف شده است. همچنین بخش ابتدایی کوچه از سمت کوچه ساسان (بهجت ۳)، از دیرباز به‌دلیل برگزاری آیین عزای حسینی توسط خاندان قاسمی راد در این محدوده، به نام عمومی این خاندان یعنی کوچه «اطمینان»، شناخته می‌شده است.
بخش شرقی-غربی کوچه هم در سال‌های نه‌چندان دور به‌دلیل استقرار حسینیه هیئت آذربایجانی‌های پاچنار در آن، کوچه «ترک‌ها» خوانده می‌شده است. در‌عین‌حال اکنون براساس نقشه کنونی شهرداری، این کوچه از سمت بینادل به بینادل ۳ مشهور است و از سمت کوچه بهجت ۳ (ساسان) هم تابلوی «شهید همتیان ۶» در ابتدای آن نصب شده است.
همچنین فرعی بهجت ۹ که دیگر کوچه معروف به حافظیان است، در طول زمان به «شاهرضانو ۹» و «آزادی ۹» معروف بوده است و اکنون نیز به نام «بهجت ۹» و «شهید واکسچیان» شناخته می‌شود. علاوه‌بر این، فرعی شماره ۲ این کوچه در قدیم به کوچه «طاهر عطار» یا «مسجد ترک‌ها» و فرعی شماره ۷ هم به «شاهرضانو» و «آزادی ۷» معروف بوده است و اکنون به اولی، «بینادل ۳/ ۲» یا «طاهر» می‌گویند و دومی هم بهجت ۷ یا «برادران شهید رئیسیان» خوانده می‌شود.
مرحوم حافظیان
کوچه حافظیان در دوران پهلوی
ساختار کوچه حافظیان در دوران پهلوی، دستخوش تغییرات بسیاری شده است. این تغییرات از یک‌سو ناشی از افزایش ساکنان این کوچه و تبدیل پلاک‌های بزرگ آن به پلاک‌های کوچک‌تر بوده و از دیگرسو به‌دلیل ایجاد خیابان شاهرضانو رخ داده است.
بزرگ‌ترین تغییر کوچه نیز، حدفاصل سال‌های پایانی حکومت قاجار‌ها تا جشن هزاره فردوسی، ایجاد شده که شامل پدید آمدن یک فرعی بزرگ در بخش شرقی کوچه بوده است. این فرعی را محلی‌ها با نام «کوچه طاهر عطار» می‌شناسند که سبب اتصال کوچه حافظیان به کوچه مسجد کرد‌ها نیز شده است.
نقشه سال ۱۳۳۳ هم تغییر مهمی در مسیر اصلی کوچه نسبت‌به سال ۱۳۱۰ بازگو نمی‌کند؛ البته در این نقشه، ساختار بهجت ۹ (دومین کوچه‌ای که مردم با نام حافظیان می‌شناسند) نیز با تغییراتی نسبت‌به قبل، رو‌به‌رو بوده و بر تعداد فرعی‌های آن دو عدد افزوده شده است. از این سال به بعد تا سال‌های اخیر، کوچه شاهد تغییرات بزرگی در ساختار فیزیکی خود نبوده و تنها دو فرعی در هرکدام از دو سمت آن ایجاد شده است.
ناگفته نماند که بزرگ‌ترین تغییر کوچه در این دوران به ساخت بنا‌های فرهنگی آن بازمی‌گردد، به‌نحوی‌که از یک‌سو حسینیه هیئت آذربایجانی‌های پاچنار و از دیگرسو مسجد حاج‌مهدی تبریزی یا مسجد ترک‌ها در محدوده کوچه ساخته شده است و برای تبلیغ دین استفاده می‌شود. همچنین در اواسط دهه ۴۰ سده گذشته، بنای نخست خیریه مکتب جعفری در کوچه حافظیان ساخته شد تا در سال‌های بعد، پایه اولیه ایجاد خیریه‌های متعدد در آن شود.
کوچه حافظیان؛ این روز‌ها
کوچه حافظیان چه در مسیر اصلی آن و چه در مسیر فرعی بهجت ۹ حالا به حسینیه‌ها و زائرسرا‌های استخوان‌دار و خیریه‌های فعالش شناخته می‌شود. در شرایط کنونی، این کوچه و فرعی‌های هشت‌گانه آن، میزبان بیش از هشتاد منزل مسکونی است. همچنین تنها بنای علمی کوچه، مدرسه علمیه امام‌خمینی (ره) است که دومین پلاک شرقی کوچه از سمت بینادل را به خود اختصاص داده است.
از منزل قدیمی مرحوم سیدحسین حافظیان صدرالقرای سابق آستان‌قدس که بگذریم، منزل انتهای کوچه طاهر یا مسجد ترک‌ها را به‌دلیل داشتن دو کتیبه زیبای خطی، می‌توان قدیمی‌ترین منزل این محدوده دانست؛ البته بخش غربی منزل اطمینان هم از بنا‌های ساخته‌شده در سال‌های نخست پهلوی دوم است و از منظر هویتی، ارزش فراوان دارد.
قرار گرفتن حسینیه‌های مکتب‌الحسین تبریز، بجنوردی‌ها، حسینیه و زائرسرای زرند کرمان، حسینیه و زائرسرای سیده‌النسا کربلایی‌های مقیم مشهد و حسینیه آذربایجانی‌های مقیم پاچنار مشهد در این کوچه در ماه‌های محرم و صفر، حال‌وهوای خاصی به آن می‌دهد که با روضه‌خوانی خاندان اطمینان در صبح، شروع و با عزاداری شبانه در مسجد ترک‌ها تمام می‌شود.
همچنین قرار گرفتن مکتب مهدویه مرحوم آیت‌الله آقاشیخ‌محمدرضا مهدوی‌دامغانی که مدفن وی نیز هست، در فرعی بهجت ۹ بر اهمیت دینی این محدوده می‌افزاید. سرانجام اینکه وجود خیریه‌های کهن مانند مکتب جعفری، بیت‌العباس مرحوم هدایی، خیریه حضرت سجاد زرندی‌ها و خیریه سیده‌النسا کربلایی‌های مقیم مشهد، حافظیان را از منظر امور خیر نیز به یکی از کوچه‌های مهم مشهد تبدیل کرده است.
کوچه حافظیان در روزگار قاجار
محدوده کنونی کوچه حافظیان در سال‌های میانی دوران سلطنت قاجار‌ها بر ایران و به‌طور خاص در دوره ناصرالدین‌شاهی، بخشی از محدوده بزرگ سبزرنگ در نقشه، موسوم به باغات پاچنار بالاخیابان بوده است.
این محدوده در سال‌های بعد به‌ویژه پس از سکونت تعداد چشمگیری از ایرانیان بازگشته از قفقاز به مشهد، کم‌کم به محدوده‌ای مسکونی تبدیل می‌شود. این تبدیل وضعیت به نحوی است که چشم‌انداز کلی کوچه حافظیان کنونی در نقشه تهیه‌شده در سال ۱۳۰۳ خورشیدی (نقشه هرتسفلد آلمانی) قابلیت شناسایی دارد.
در این نقشه، کوچه مدنظر از کوچه تاجرباشی آن زمان، منشعب و به دیواره باغ خانوادگی خاندان اعتضادرضوی ختم می‌شده است. همچنین این کوچه در آن زمان، دارای دو فرعی غربی و دو فرعی شرقی بوده که تنها فرعی نخست شرقی، بن‌بست بوده است. فرعی دیگر شرقی نیز کوچه‌ای است که اکنون در مجاورت بوستان بهاءالتولیه قرار دارد و این مسیر را به سه‌راه اسکندریه و ته‌پل‌محله متصل می‌کرده است. دو فرعی غربی هم کوچه‌های بهجت ۷ و ۹ کنونی هستند.
نمای مدرسه علمیه امام‌خمینی
بزرگان و نامداران کوچه حافظیان
پس از مرحوم سیدحسین حافظیان صدرالقرای آستان‌قدس که کوچه حافظیان به نامش است، شهید‌حجت‌الاسلام و المسلمین سیدعبدالکریم هاشمی‌نژاد هم (در سال‌های انتهایی دهه ۴۰) در یکی از خانه‌های این کوچه سکونت داشته و در آنجا جلسات انقلابی برگزار می‌کرده است.
دیگر شخص معروف کوچه، مرحوم مظلوم است که دربین مردم قدیم مشهد به‌عنوان فردی صاحب کرامت شناخته می‌شده است، تاجایی‌که گاهی‌اوقات مردم برای گرفتن دعا از او مقابل خانه‌اش صف می‌بستند. خاندان قاسمی‌راد هم یکی از خاندان‌های مهم ساکن در بخش انتهایی کوچه محسوب می‌شوند. آیین روضه‌خوانی این خاندان را که از قدیمی‌ترین روضه‌های مشهد است، اکنون نسل دوم این خانواده در خانه قدیمی آن‌ها اداره می‌کنند.
در کنار این‌ها، خانواده سردار شهید ابوالفضل رفیعی‌سیج، خاندان وحدتی‌صمدیان که بخشی از بنا‌های کوچه را وقف کرده‌اند، در کنار خاندان خوش‌زاد را می‌توان به‌عنوان دیگر خاندان قدیمی کوچه حافظیان نام برد.
بد نیست بدانید خاندان مهدوی‌دامغانی هم مشهورترین خانواده ساکن کوچه بهجت ۹ (دومین کوچه‌ای که به نام حافظیان در بین مردم قدیم این منطقه شهرت داشته است) هستند. سوای این‌ها، برادران شهید جواد و جلیل رئیسیان و همچنین شهید باقر واکسچیان، نیز در اینجا رشدونمو پیدا کرده‌اند و خانه پدری‌شان در این کوچه بوده است.
نام‌های کوچه:
بینادل ۳، شهید همتیان ۶، حافظیان.
حاجی‌مظلوم، اطمینان، ترک‌ها
بنای علمی کوچه:
مدرسه علمیه امام‌خمینی (ره)
بنا‌های مذهبی کوچه:
مسجد حاج‌مهدی تبریزی یا ترک‌ها، حسینیه آذربایجانی‌های مقیم مشهد پاچنار، حسینیه و خیریه و سیده‌النسا کربلایی‌های مقیم مشهد، حسینیه بجنوردی‌ها، مکتب مهدویه مرحوم مهدوی‌دامغانی، بیت‌العباس مرحوم هدایی و مکتب‌الحسین تبریز.
خانه‌های قدیمی کوچه:
منزل مرحوم سیدحسین حافظیان و خانه خاندان اطمینان.
شهیدان کوچه:
سردار شهید ابوالفضل رفیعی‌سیج، شهید باقر واکسچیان، برادران شهید جواد و جلیل رئیسیان
بزرگان و نامداران کوچه:
سیدحسین حافظیان صدرالقرای آستان‌قدس، آیت‌الله آقاشیخ‌محمدرضا مهدوی‌دامغانی، حجت‌الاسلام‌والمسلمین سیدعبدالکریم هاشمی‌نژاد، خاندان قاسمی‌راد (مشهور به اطمینان)، سیدمحمد خوش‌زاد، حاجی‌مظلوم و خاندان رفیعی‌سیج.
* این گزارش دوشنبه ۲۵ دی‌ماه ۱۴۰۲ در شماره ۴۱۳۴ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
