دگرگونی بافت تاریخی ثامن به روایت سیدمحمد موسوی‌فرد

به‌جای کوچه پشت بهره یا کوچه حمام حاج‌قلی در محله پایین‌خیابان که مردمان قدیم آنجا نفس می‌کشیدند و هر تکه‌اش خاطره بود، حالا خیابان‌هایی جدید و بدون پیشینه شکل گرفته‌اند.

سید‌محمد موسوی‌فرد یکی از ساکنان قدیمی کوچه مسجد امام‌هادی (ع) است، کوچه‌ای که امروز دیگر وجود ندارد. او با اندوه از نابودی بافت تاریخی منطقه ثامن سخن می‌گوید؛ از خاطراتی که دیگر جز در ذهن مردم قدیمی کوچه، جایی یا دلیلی برای ماندن ندارند.

مطلب مرتبط کوچه‌های پایین‌خیابان باریک بود اما دل‌ها بزرگ!

چاه مخصوص برف

موسوی آهی می‌کشد و با بیان اینکه محله پایین‌خیابان، روزگاری برای خودش وسعت و هویت داشت، ادامه می‌دهد: تا قبل از این تخریب‌ها ما در کوچه‌ای زندگی می‌کردیم که به خاطر وجود مسجد امام‌هادی (ع) به همین نام شناخته شده بود، اما حالا به کوچه وحدت ۳.۱ متصل شده است؛ خانه‌مان جابه‌جا نشده است ولی نام کوچه که عوض شد، هویت هم رنگ باخت.

امروزه اینجا فقط یک نقطه روی نقشه است با برج‌هایی بی‌هویت و خیابان‌هایی که به‌جای پیشینه با شماره‌گذاری خوانده می‌شوند. قدیم، بازارچه‌اش، قصابی، لبنیاتی، کبابی و خلاصه همه کنار هم بودند درحالی‌که امروز دیگر هیچ‌کدام از آنها نیست. همه‌چیز شده مجوز، تراکم و مصالح.

او خاطره‌ای تعریف می‌کند: زمان ما، زمستان‌ها برف‌های سنگینی می‌بارید. مردم خودشان از پشت‌بام خانه‌هایشان برف‌ها را جمع می‌کردند و در حیاط می‌ریختند. بعد هم برف‌های حیاط را در چاه مخصوص برف می‌ریختند که معمولا روی آن با سنگ کالار پوشیده می‌شد. هر حیاط، یکی از این چاه‌ها داشت که اجازه می‌داد آب به سفره‌های زیرزمینی برگردد. حیاط‌ها حوض داشتند.

مردم از پشت‌بام خانه‌هایشان برف‌ها را در حیاط می‌ریختند. بعد هم برف‌های حیاط را در چاه مخصوص می‌ریختند

به غیر از چاه مخصوص برف، چاه‌های آب کم‌عمق هم در خانه‌ها بود و مردم با دلو و طناب از آن آب می‌کشیدند بالا، ولی حالا بافت قدیم دیگر به این شکل نیست و بیشتر جا‌ها آسفالت شده. با آسفالت، راه نفوذ آب بسته شده و سطح آب‌های زیرزمینی پایین رفته. آب چاه‌ها تا سی متر پایین رفته و در عوض، فاضلاب بالا زده است.

زندگی‌های ساده و اصولی

این ساکن قدیمی می‌گوید: وقتی بعضی وقت‌ها که به عنوان یکی از ساکنان قدیمی در بعضی جلسات حضور پیدا می‌کنم، می‌پرسم «شما که برج ساختید، تعریفتان از استاندارد چیست؟» چیزی نمی‌گویند.

او ادامه می‌دهد: مسجد امام هادی (ع) که زمانی وسط کوچه‌بود، به‌دلیل این ساخت‌وساز‌ها جابه‌جا شد. جای دقیقش را به‌یاد دارم، روبه‌روی مکان فعلی‌اش (نبش خیابان امیرالمؤمنین‌۲) در نزدیکی یکی از هتل‌های تازه‌ساز بود.

این ساختمان‌های جدید و هتل‌های زیاد برای ما جاذبه‌ای ندارد؛ زیرا در گذشته اگر یک خانم در خیابان احساس خطر می‌کرد، دست‌کم چند خانه بود که اهالی به دادش برسند، ولی حالا با حضور افراد غریبه و ملیت‌های متفاوت، افراد به هم خیلی بی‌تفاوت شده‌اند. متأسفانه اکنون از آن خانه و زندگی‌های قدیمی در این محدوده، تعداد کمی باقی مانده و بقیه همه از نو ساخته شده‌اند.

بچه‌محل کوچه آفتابی

موسوی‌فرد اضافه می‌کند: خانم بنده، محترم حامد‌یوسفیان، اهل کوچه شهید‌آفتابی است که تخریب شد. اینها فقط آجر و سنگ نبودند؛ بخشی از زندگی ما بودند. در بعضی جا‌ها صد‌سال ریشه را کندند تا سازه‌ای بی‌هویت بسازند. کوچه‌هایی مثل شهیدمحمد آفتابی یا کوچه حمام حاج‌قلی، حالا دیگر فقط در حافظه ما وجود دارند. همه‌چیز صاف شده؛ بدون اینکه بچه‌های ما بدانند اینجا چه بوده است.

* این گزارش پنج‌شنبه ۱۶ مرداد ۱۴۰۴ در شماره ۶۰۱ شهرآرامحله منطقه ثامن چاپ شده است.