از تاتامی تا منبر با حجت‌الاسلام وحیدی 
رفتن ما با ناخدا و برگشتن مان با خداست 
کوچه حرعاملی منطقه ثامن مشهد ۴۰۰ ساله است
تشابه اسمی یکی از مشکلاتی است که بسیاری از زائران و حتی مردم مشهد به هنگام جست‌و‌جو برای پیدا کردن یک مکان خاص با آن مواجه هستند. این معضل به‌حدی پر‌رنگ است که در دو دوره اخیر شورای‌اسلامی‌شهر‌مشهد تلاش‌های بسیاری برای کاهش این دوگانگی و چندگانگی شده است، اما در برخی موارد شرایط به‌گونه‌ای است که امکان حذف یا تغییر هیچ‌کدام از نام‌های مشابه وجود ندارد.
یکی از این موارد خاص، عنوان «شیخ حرعاملی» است. خیابانی در محدوده منطقه ۲ شهرداری مشهد از پیش از انقلاب، به یاد مرحوم عامل، بزرگ سیستانی‌های مقیم این محدوده از شهر مشهد، به نام خیابان عامل معروف بوده است و کوچه‌ای در منطقه ثامن نیز به این نام خوانده می‌شود. وضعیت گذشته و حال خیابان حرعاملی برای همگان روشن است، اما داستان کوچه حرعاملی منطقه ثامن چیز دیگری است. در ادامه، روایت این خیابان را می‌خوانید.
«حرعاملی»، نامی که از دوره صفویه باقی مانده است
مسیر مورد‌نظر به‌رغم فرعی بودن در طول عمر طولانی خود اسامی متعددی را به خود دیده است. اما اگر روایت‌هایی را که اسم امروزین کوچه بر پایه آن برگزیده شده است درست بدانیم، با‌توجه‌به شرایط عصر صفوی، می‌توان مدعی شد که این کوچه در ابتدا، یعنی از دوره صفوی، به همین نام شیخ حر عاملی شناخته می‌شده، اما در دوران‌های بعدی نام‌های دیگری به خود دیده است که این نام‌ها ماندگار نبوده‌اند، آن‌چنان که دوباره نام این مسیر به همان حر عاملی تغییر کرده و این نام بر آن باقی مانده است.
البته بهتر است بگوییم با‌توجه‌به اینکه هیچ مدرک مکتوبی درباره نام این مسیر در دوران صفوی وجود ندارد و همچنین با استناد به سنت قدیم نام‌گذاری کوچه‌ها و معابر (خواندن آنها به‌نام مشهورترین ساکن مسیر) می‌توان ادعا کرد که این کوچه در روزگار صفوی به کوچه شیخ حرعاملی معروف بوده است.
با این همه، نخستین نامی که در اسناد موجود برای این کوچه شناسایی کرده‌اند، عنوانی است که در برخی مدارک باقی‌مانده از سال‌های میانی دوره قاجار به این کوچه اطلاق می‌شده است. بر‌اساس این اسناد وقفی، کوچه مدنظر به نام واقف تکیه و آب‌انبار موجود در آن، کوچه «حاج مهدی» خوانده می‌شده است.
نام بعدی که در اسناد برای این کوچه ثبت شده است به سال‌های نیمه نخست سده چهارده خورشیدی بازمی‌گردد؛ این بار نیز نام کوچه، بر‌اساس نام یکی دیگر از بزرگان ساکن در آن، کوچه «شیخ غلامحسین صراف» ثبت شده است. این نام از نیمه دوم سده گذشته به‌عنوان شیخ حرعاملی و در سال‌های اخیر به‌صورت خلاصه به حرعاملی تغییر کرده تا به این صورت، سندی برای سکونت این عالم بزرگ تشیع در این کوچه نیز محسوب شود.
البته بر تابلوی ورودی کوچه از جانب غربی (یعنی هنگام انشعاب از فرعی موسوم به کوچه پشت سرای عزیزالله اف) در کنار نام کوچه حرعاملی عنوان «محمدیه۲/۳» نیز نوشته شده است که نشان می‌دهد بخش نخست این کوچه در تقسیمات کنونی شهرداری زیر‌مجموعه کوچه محمدیه کنونی (جدید‌های قدیم) است.
کوچه «حر عاملی» بر روی نقشه دالمج و هرتسفیلد
همان‌طور که گفتیم، اگر داستان سکونت شیخ حرعاملی را در این کوچه صحیح بدانیم، عمر این مسیر حداقل به دوران صفوی باز می‌گردد؛ با این همه، هیچ سند مکتوب شناخته‌شده‌ای که تأیید‌کننده این مهم باشد، وجود ندارد؛ نقشه دالمج (تنظیم‌شده سال۱۲۴۸ خورشیدی) و سند وقف حسینیه سیدالشهدا (ع) (۱۲۵۴خورشیدی) اکنون، کهن‌ترین اسنادی هستند که وجود این کوچه در دوران قاجار و دوران پیش از آن را تأیید می‌کنند.
در نقشه دالمج، این کوچه فرعی از مسیری منشعب‌شده که دو کوچه تکیه زرکش و جدید‌ها را به هم متصل می‌کند. این فرعی غربی‌شرقی در میانه خود به دو مسیر مجزای جنوبی و شمالی تقسیم می‌شود که البته هر دو پس از مختصری امتداد در جهت‌های ناموافق، به‌صورت موازی با هم امتداد پیدا می‌کنند.
ناگفته نماند که دو بنای «تکیه حاج‌مهدی» و «حوض آب» در مقابل آن، مهم‌ترین سازه‌های عمومی این مسیر در زمان دالمج بوده‌اند. وضعیت این مسیر تا پایان دوران حکومت قاجار‌ها بر ایران، تفاوت چندانی نکرده و هرتسفیلد هم در نقشه سال۱۳۰۳ خورشیدی، این کوچه را مانند نقشه دوران دالمج ترسیم کرده است.
کوچه‌ای با بن‌بست‌های فراوان و فرعی‌های کوتاه
کوچه حرعاملی در دهه‌های نخست سده ۱۴ خورشیدی تغییرات درخورملاحظه‌ای را به خود دیده است. عمده این تغییرات ناشی از اجرای طرح توسعه حرم‌مطهر رضوی و ایجاد فلکه حضرت و خیابان‌های طبرسی و امام‌رضا (ع) در عصر نایب‌التولیه‌ای محمدولی‌اسدی و سپس جانشینان او بوده است.
در این دوره با‌توجه‌به تخریب بسیاری از خانه‌های بافت نزدیک به حرممطهررضوی، بخش انتهایی کوچه که از مجموعه باغ‌های محدوده شرقی شهر ایجاد شده بر محور باغ حسن‌خان شاملو بود، حالت باغی خود را از دست داد و به پلاک‌های مسکونی متعدد تبدیل شد.
همین امر هم منجر به از بن‌بست خارج شدن شاخه جنوبی کوچه و پیوستن آن به کوچه پشت‌تکیه حاج محمد‌علی شد. البته این تکیه، در این دوران به همت حاجی عابدزاده از متروکی خارج و تبدیل به عسکریه شد. در همین حال بسیاری از پلاک‌های بزرگ کوچه هم به تدریج به پلاک‌های کوچک‌تر تبدیل شدند و برای دسترس‌پذیر شدن برخی از آنها کوچه‌های فرعی بن‌بست بسیاری ایجاد شد.
در نقشه سال۱۳۳۳مشهد برای شاخه جنوبی کوچه دو فرعی بن‌بست مرتبط به هم در سمت شمالی کوچه و شش فرعی بن‌بست جنوبی ترسیم شده است. شاخه شمالی کوچه هم در هر کدام از دو سوی، خود دو فرعی بن‌بست دارد. علاوه بر این موارد یک فرعی بن‌بست هم در محدوده شمالی بخش اولیه کوچه قبل از دو شاخه شدن آن دیده می‌شود.
نکته درخورتوجه درباره همه این فرعی‌ها طولِ به‌نسبت کوتاه آنهاست. در این نقشه به غیر از فرعی نخست شاخه جنوبی که یادگار دوران قاجار است، طول بقیه فرعی‌ها به‌نحوی کوتاه ترسیم شده است، آن‌چنان که حداکثر پذیرای سه پلاک مجزا بوده‌اند. این موضوع در کوچه‌های باقی‌مانده کنونی این مسیر نیز دیده می‌شود.
آخرین تغییر درخورتوجه در این کوچه در سال‌های پیش از انقلاب به میانه دهه۵۰ باز می‌گردد. در این دوره با توجه به تخریب گسترده اماکن اقامتی بافت اطراف حرم‌مطهر توسط عبدالعظیم ولیان، نایب‌التولیه وقت، نخستین بنا‌های مسافر‌پذیر رسمی کوچه ایجاد شد.
کوچه‌ای با یادگار‌های فراوانِ قاجاری
دهه۷۰ را می‌توان دوران آغاز پوست‌اندازی این کوچه لقب داد. در جریان این پوست‌اندازی که هنوز هم ادامه دارد، ابتدا بسیاری از پلاک‌های مسکونی کوچه از سکنه مشهدی خالی شد و در اختیار اتباع افغانستانی قرار گرفت و برخی نیز به اقامتی‌های کوچک رسمی و غیررسمی تبدیل شد.
سپس در دهه۸۰ و با گسترش اجرای سومین طرح نوسازی اطراف حرممطهررضوی بخش عمده‌ای از پلاک‌های کوچک کوچه توسط سرمایه‌گذاران عمده خریداری و تبدیل به بلوک‌های بزرگی شد تا در آنها مجموعه‌های اقامتی و در برخی موارد تجاری ایجاد شود؛ مسئله‌ای که باعث شد از حدود دو دهه پیش تاکنون این کوچه به یک کارگاه ساختمانی عظیم تبدیل شود.
اکنون به جز دو پروژه بزرگ اقامتی که در محدوده دو شاخه شدن کوچه به بهره‌برداری رسیده در محل انشعاب مسیر از کوچه محمدیه۲ یک گودال بزرگ رها‌شده که قرار بوده یک اقامتی بزرگ باشد، قابل مشاهده است. همچنین در فرعی شهید رکابی۳، یک کارگاه ساختمانی قرار دارد و حدفاصل دو فرعی رکابی‌یک‌و۳ نیز به یک پروژه بزرگ اقامتی، اما پلمب‌شده اختصاص دارد که بخش بزرگی از فضای این محدوده را در اختیار دارد.
البته با وجود همه موارد ذکرشده در بالا، کوچه حرعاملی هنور میزبان بنا‌های ارزشمند درخورتوجهی است. یکی از این بنا‌ها تکیه قدیمی حاج‌مهدی است که اکنون دارای دو بخش تاریخی قاجاری و معاصر است که توسط اعضای هیئت متحده جان‌نثاران سیدالشهدا (ع) اداره می‌شود.
در مجاورت این بنا هم مسجد قاجاری شیخ حرعاملی قرار گرفته است، همچنین دو بنای حوض آب حاج‌مهدی که اکنون به‌عنوان انبار مورد استفاده قرار می‌گیرد و تکیه قاجاری نبی‌اکرم (ص) که کاربری زائرسرا دارد، دیگر بنا‌های ارزشمند کوچه هستند.
در انتهای کوچه مجاور مسجد شیخ حرعاملی هم یک خانه پهلوی اول واجد ارزش‌های تاریخی، اما رها‌شده دیده می‌شود؛ همچنین در انتهای فرعی شماره۲ در این مسیر هم یک منزل پهلوی اول دارای ارزش تاریخی دیده می‌شود.
در انتهای شاخه شمالی کوچه در مجاورت حسینیه سیدالشهدا (ع) -که متأسفانه بنای قاجاری آن در جریان بازسازی سال۱۳۸۵ به‌صورت کامل نابود شده- یک خانه ارزشمند ابتدای پهلوی دوم قابل مشاهده است. سرانجام در یگانه فرعی موجود در سمتِ شمالی کوچه هم، خانه واجد ارزش ثبت‌ملی ملت‌خواه وجود دارد که متأسفانه در سال‌های اخیر مالک بنا اقدام به برداشتن پنجره‌های آن به منظور تخریب کرده بود که با هوشیاری دوستداران میراث‌فرهنگی مشهد از این اقدام جلوگیری شد.
نامداران کوچه «حرعاملی»
اگر از شیخ حرعاملی که دیر‌زمانی در این کوچه زیست کرده است بگذریم، باید آقای اخوان تاجر مشهدی را قدیمی‌ترین ساکنان شناخته‌شده کوچه بدانیم. حاج محمدمهدی و حاج محمدابراهیم تاجر مشهدی در میانه سده۱۳ خورشیدی در این کوچه ساکن بوده‌اند و در سال۱۲۵۴ خورشیدی، ملک مشترک شخصی خود را به‌عنوان حسینیه سیدالشهدا (ع) وقف کرده‌اند.
وراث این دو برادر تا سال‌های نخست پس از انقلاب با نام فامیلی ابراهیمی و مهدوی در این کوچه ساکن بودند. دیگر چهره شناخته‌شده کوچه مرحوم حاجی بندار بود که تولیت تکیه حاج‌مهدی را بر عهده داشت. خانواده آغاسی‌زاده که یکی از آنان (معصومه آغاسی‌زاده) ملک شخصی‌اش در کوچه را به خیریه انصارالرضا (ع) هدیه کرده است، دیگر ساکنان سال‌های نه‌چندان دور این مسیر هستند.
خاندان‌های افچنگی که بزرگ آنان مسافرخانه‌دار بود، ذلی‌ها که برادرانی فعال در حوزه رستوران‌داری هستند و بانویان که بازهم در جمع گردانندگان بنا‌های اقامتی شهر فعال هستند از دیگر ساکنان دوره پهلوی به بعد این کوچه محسوب می‌شوند؛ همچنین باید از خاندان‌های مظفر، رفیعی، زارع، ملت‌خواه، ضیایی، پورمحمدی و یوسف‌مقدم نیز یاد کرد که هر‌کدام دوره‌ای در این کوچه زیست کرده‌اند.
* این گزارش دوشنبه ۶ اسفندماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۴۳۹ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
