«تقی‌آباد»، یکی از مزارع قدیمی و نام‌آشنای جنوب شهر مشهد 
زندگی یحیی توکلی بعد از قطع نخاع شدن از حرکت نایستاد 
کوچه تاریخی یغما روزگاری از کنار برج و باروی شهر می‌گذشت
تغییرات رخ‌داده در سده اخیر در مشهد، باعث تغییر وضعیت بسیاری از مسیر‌های کهن درون‌شهری بافت قدیم شده است. برخی از این مسیرها، چون راه‌های پشت باروی شهر دیر زمانی کارکرد نقل‌و‌انتقال تجهیزات نظامی یا مواد غذایی مورد احتیاج نگهبانان شهر را داشتند و تنها در موارد اضطراری مورد استفاده عموم مردم قرار می‌گرفتند، اما با حذف برج‌و‌باروی مشهد (دیوار محافظ شهر) به ناگاه بخشی از بدنه آن شدند.
برخی از این کوچه‌ها، چون دکتر شیخ یا پشت بهره سراب در دوره‌ای مانند یک مسیر شریانی عمده شهر عمل می‌کردند. کوچه یغما یا عبادی ۱۲ که بخشی از مسیر پشت‌باره بالاخیابان محسوب می‌شود نیز چنین وضعیتی داشته است.
این کوچه که اکنون به‌عنوان یکی از مسیر‌های پشتیبانی ترافیکی شهر استفاده می‌شود، روزگاری یکی از مسیر‌های قرار گرفته در حاشیه سرسبز شهر، یعنی باغات بالاخیابان بوده است.
از یغما تا رضوی ۱۳
کوچه یغما، روزگاری طولانی بخشی از مسیر پشت‌باره بالاخیابان بوده است. همین امر سبب شده تا سال‌های زیادی به مانند چند کوچه دیگر این محدوده با نام عمومی «کوچه پشت‌بهره بالا خیابون» یا همان «پشت بارو» شناخته شود، اما نخستین نام رسمی که برای این مسیر از سوی شهرداری مشهد تعیین شده کوچه «یغما» است که ظاهرا به دلیل سکونت یکی مدیران وقت شهری مشهد که نام خانوادگی‌اش یغمایی بوده، به این نام خوانده می‌شده است.
بعد‌ها در کنار این نام، عنوان «خواجه‌ربیع۱۲» هم بر تابلو ورودی کوچه حک شد تا مشخص شود این کوچه ششمین فرعی (از سمت غربی) در خیابان خواجه‌ربیع است. با وقوع جنگ تحمیلی و شهادت تعدادی از جوانان این مرز و بوم، نام یکی از این جوانان (شهید حسین خاتونی‌خادر) به جای کلمه یغما بر تابلو ورودی کوچه نشست.
این نام که در برخی نقشه‌های شهری وقت به اشتباه خاتونی‌خاور نیز ثبت شده تا اواسط دهه۹٠ معرف کوچه مورد نظر بود ولی با مهاجرت خانواده خاتونی از این کوچه، شهرداری این نام را به «ناصر نعمتی» یکی دیگر از شهیدان ساکن کوچه، تغییر داد.
اندکی بعد هم با تغییر اسم بخش نخست خیابان خواجه‌ربیع از سوی شورای وقت شهر به نام امام جمعه مرحوم آیت‌الله عبادی، عنوان عبادی۱۲ در کنار نام شهید ناصر نعمتی بر تابلو ابتدای کوچه ثبت شد. شهرداری در تابلو معرفی این مسیر از طرف کوچه رضوی‌ها علاوه‌بر نام شهید ناصر نعمتی عنوان «رضوی‌های۱۳» را هم حک کرده است.
مسیری با ۳ برج دیده‌بانی در دوره قاجار
مسیر پشت‌باره بالاخیابان که کوچه مورد‌نظر این نوشتار هم بخشی از آن است، در دوران شاه طهماسبی برای اتصال دو دروازه نوغان و بالاخیابان ایجاد شده بود. بر‌این اساس قدمت کوچه یغما به آن دوران، یعنی حدود ۴۵۰ سال پیش باز می‌گردد، اما متأسفانه هیچ سند مکتوبی برای روشن شدن وضعیت کوچه از آن دوران وجود ندارد.
با این همه در نقشه سال ۱۲۴۸ خورشیدی (نقشه دالمج) محدوده این کوچه مشخص شده است؛ برابر این سند، کوچه یغما بخشی از محدوده شمالی باره دور شهر مشهد است که تقریبا بر خلاف سایر بخش‌های باره، دارای شکستگی نیست.
همچنین بر‌اساس نقشه موجود در محدوده کنونی این کوچه سه برج دیده‌بانی محافظ شهر به ترتیب در ابتدای کوچه از سمت خیابان عبادی، محدوده مجاور شهید نعمتی یک و انتهای آن، یعنی تقاطع کوچه و کوچه رضوی‌ها قرار داشته است.
در هر دو محل ابتدا و انتهای این بخش از باره شهر در آن زمان به مانند وضعیت کنونی کوچه در مسیر انحراف کوچکی وجود داشته، اما تمام این مسیر خطی مستقیم از شرق به غرب شهر بوده است.
قدمت کوچه یغما به حدود ۴۵۰ سال پیش باز می‌گردد
بر پایه همین سند بخش مهم حاشیه جنوبی کوچه را باغ‌های دارای درختان قدیمی بالاخیابان به خود اختصاص داده بودند، اما در بخش پایانی کوچه مقداری باغ انگوری هم وجود داشته است. علاوه بر این، تمام بخش شمالی کوچه را دیواره محافظ شهر به خود اختصاص داده و در نتیجه این کوچه در میانه عهد حکومت قاجار‌ها بر ایران به غیر از زارعان و باغ‌داران ساکن باغ‌های بخش جنوبی، ساکن دیگری نداشته است.
وضعیت این مسیر هنگام ترسیم نقشه مشهد توسط هرتسفیلد یعنی سال ۱۳۰۳ هم تغییر چندانی نسبت به ۵۵ سال قبل از آن نکرده و تنها با این توضیح که در این نقشه، باغ‌های بزرگ شهر مشخص شده می‌توان مدعی شد که در این دوره زمانی، باغات بزرگ حاشیه جنوبی کوچه به باغ‌های کوچک‌تری تبدیل شده است. همچنین وضعیت دیواره شمالی تغییر نکرده و تنها باروی محافظ شهر در این بخش قرار داشته است.
مسیری که از کنار باغ هشت‌آباد می‌گذشت
تغییر سریع رخ‌داده در کالبد شهر در دو دهه نخست قرن چهارده خورشیدی (دوران پهلوی) تأثیر زیادی بر بافت این بخش از مسیر پشت باروی شهر داشته است.
همچنین بر‌اساس نقشه سال ۱۳۱۰ خورشیدی، در آن سال که هنوز برج‌و‌باروی این بخش مشهد وجود داشته، مهم‌ترین تغییر کوچه یغما ایجاد یک فرعی (در سمت جنوبی کوچه) است؛ این فرعی از کنار باغ هشت‌آباد عبور کرده و به کوچه هشت‌آباد منتهی می‌شد.
وضعیت این کوچه در سال ۱۳۲۵ هم تغییر چندانی نسبت به سال ۱۳۱۰ پیدا نکرده و تنها تعدادی از باغ‌های حاشیه جنوبی کوچه به منزل مسکونی تبدیل شده بودند، اما حاشیه شمالی آن، همچنان به بقایای باروی دور شهر اختصاص داشت و بنای مسکونی در آن ایجاد نشده بود.
این وضعیت البته به سرعت تغییر می‌کند به‌نحوی که در نقشه سال ۱۳۳۳ -که بعد از ایجاد خیابان شاه‌عباس (کاشانی امروز) ترسیم شده، بخش شمالی کوچه دارای یک فرعی متصل به خیابان کاشانی است. همچنین در بافت این بخش کوچه، دیگر خبری از بقایای برج‌و‌باروی شهر نیست و تعدادی پلاک مسکونی بزرگ‌مقیاس ساخته شده بود که اغلب به وابستگان مدیران شهری وقت اختصاص داشت.
کوچه‌ای بدون حضور ساکنان بومی
وضعیت کوچه یغما در سال‌های نخست پس از انقلاب اسلامی تفاوت چندانی با پیش از آن ندارد، اما با پایان جنگ تحمیلی و گسترش شهر به‌سمت غرب، شرایط این کوچه هم به مرور زمان تغییر کرد و اغلب ساکنان قدیمی آن به نقاط دیگر شهر مهاجرت کردند. پس از این دوران بود که کوچه یغما با توجه به نزدیکی به حرم مطهر رضوی، میدان شهدا و پایین بودن قیمت زمین در آن، مورد توجه غیر‌مشهدی‌ها قرار گرفت و به‌سرعت پلاک‌های مسکونی ویلایی آن تخریب و به آپارتمان تبدیل شدند.
این روند تغییر وضعیت هنوز هم ادامه دارد تا جایی که اکنون در دیواره جنوبی کوچه (حدفاصل خیابان عبادی تا ابتدای شهید نعمتی ۲) تنها یک پلاک قدیمی مسکونی قابل شناسایی است. همچنین در ادامه این مسیر، بیشتر پلاک‌ها یا نوسازی کامل شده یا با بازسازی تغییرات مهمی در آنها ایجاد شده تا قابل استفاده برای چند خانوار باشند.
نکته درخور توجه اینکه متأسفانه در سال‌های اخیر بسیاری از پلاک‌های کوچه در مالکیت غیر‌مشهدی‌ها قرار گرفته است، به‌نحوی که اکنون دیگر خبری از رفت‌و‌آمد ساکنان بومی در آن وجود ندارد و تنها در فصل تابستان و حضور زائران است که جمعیت کوچه افزایش پیدا می‌کند.
اکنون در دیواره جنوبی کوچه تنها یک پلاک قدیمی مسکونی قابل شناسایی است
سرانجام اینکه علاوه بر پلاکی در بخش انتهایی کوچه که تخریب و تبدیل به «زائرسرا و حسینیه عرب دسته‌دلخون محله خیابان تبریز» شده تعدادی از پلاک‌های کوچه هم به بنا‌های مذهبی غیررسمی یا همان حسینیه و زائرسرا‌های بدون تابلو اختصاص پیدا کرده است.
یادی از نامدارانی که دیگر نیستند
تغییر‌و‌تحولات سریع رخ‌داده در کوچه عبادی ۱۲ طی دو دهه اخیر باعث شده است تا در شرایط کنونی تعداد قدیمی‌های کوچه به انگشتان یک دست هم نرسد. خاندان سید حسینی که اصلیت آنها به روستای کاهو باز می‌گشت، یکی از خانواده‌های قدیمی این کوچه بودند که دیگر ردپایی از آنان در این محدوده نیست. همچنین خاندان یغمایی که نام‌گذاری ابتدایی کوچه به دلیل سکونت آنان در این محدوده بود تقریبا به طور کامل از کوچه رفته‌اند.
از دیگر خانواده‌های قدیمی کوچه که اکنون در آن حضور ندارند باید از خانواده شهید حسین خاتونی خادر نام برد که نام کوچه پس از پایان جنگ تحملی، به اسم شهید آنان مزین شده بود. همچنین خانواده‌های نعمتی، عسگری و وثوقی از دیگر ساکنان قدیمی کوچه هستند که اکنون با توجه به شهادت عضوی از خانواده آنان در دفاع مقدس، کوچه و برخی فرعی‌های آن به نام ایشان مزین شده است.
خانواده قادریان نیز از دیگر قدیمی‌های کوچه محسوب می‌شوند که هنوز در آن سکونت دارند. همچنین باید از خانواده‌های قدسی پور، فرشادیان، حسینی‌پور، طرقی، دبیری و احمدی به‌عنوان خانواده‌هایی یاد کرد که در برهه‌ای از زمان ساکن این کوچه بوده یا هنوز هستند. سرانجام اینکه مهدی یغمایی، خواننده پاپ هم متولد این کوچه است.
* این گزارش یکشنبه ۱۶ دی‌ماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۴۰۱ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
