شکوه ازلی نقاره خانه حرم مطهر رضوی

به همان اندازه که صدای طبل‌های نقاره خانه گوش نواز است، دیدن این بنای لاجوردی باشکوه هم چشم نواز است؛ بنایی که تا طبل‌ها شروع به نواختن در آن می‌کنند، چشم و قلب زائران به تماشایش می‌نشیند.

البته این سنتِ دل به دلِ سُرنانواز‌ها دادن و خیره شدن به بنایی که ۲۶ متر بالاتر از سطح زمین است، مربوط به امروز و دیروز نیست، بلکه تاریخی دورودراز در حرم مطهر دارد، به اندازه‌ای که در کتاب «مهمان نامه بخارا» (قرن دهم هجری) در زیارت محمدخان شیبانی هم به آن اشاراتی شده است.

این بدان معنی است که سال‌ها قبل‌تر از سفر و زیارت او، این نقاره خانه در حرم مطهر بوده و دم صبح و عصر کَرنانواز‌ها نور امیدی در دل زائران روشن کرده‌اند. با وجود همه این ها، برای نقاره خانه حرم مطهر نمی‌توان قدمت دقیقی پیدا کرد، اما پژوهش‌ها نشان می‌دهد در دوره صفویان شیعی این مکان خیلی بزرگ‌تر می‌شود.

این موضوع را می‌توان در پژوهش‌های دکتر زهرا فاطمی مقدم هم دید؛ پژوهشگری که ۲ هزار برگ و سند مربوط به نقاره خانه را در بخش اسناد آستان قدس رضوی بررسی کرده و معتقد است نقاره خانه حرم مطهر قدیمی‌ترین نقاره خانه ایران است.

با مسئول بخش ارزشیابی اسناد مدیریت اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی که در جلسه جست وجوی «هویت گم شده خراسان» در مکتب بافت از این پژوهش‌ها گفت، به تفصیل به گفتگو پرداختیم.

از نقاره خانه حاکمان تا حرم

دکتر زهرا فاطمی مقدم پیش از گفتن از نقاره خانه حرم مطهر به تاریخچه نقاره نوازی در ایران باستان اشاره می‌کند. طبق آن، یکی از آیین‌های مذهبی در حوزه موسیقی نقاره نوازی است که به نقل از یحیی ذکا، ایرانیان برآمدن و فرورفتن خورشید را با آن خبر می‌دادند.

در جنگ‌ها نیز از نقاره بهره می‌بردند. همچنین حکام نقاره خانه داشته اند و این امر نشان اقتدار حکومت آن‌ها بوده است. تا جایی که عضدالدوله دیلمی به عنوان نخستین نفر مجوز نقاره نوازی را از خلفای عباسی می‌گیرد. در کنار همه این موارد، طبق اسناد حداقل از دوره صفویه به این طرف نقاره خانه در حرم مطهر هم فعال بوده است.

۲ هزار سند به نام نقاره خانه

طبق گفته‌های فاطمی مقدم، قدیمی‌ترین گفته درباره نقاره خانه حرم در کتاب «مهمان نامه بخارا» است. او می‌گوید: همچنین ۹۰۰ هزار سند و برگ در آستان قدس رضوی بررسی شد که از میان آن‌ها در ۲ هزار برگ به نقاره خانه اشاره‌هایی شده است. براساس همین اسناد، ما از تاریخ نقاره خانه حرم از صفویه به بعد مستنداتی داریم، اما قبل از صفویه مستنداتی که نشان دهد کی و به چه دلیل نقاره خانه ساخته و نقاره نوازی آغاز شده است، نداریم.

او به جز اسناد به حرف‌های مرحوم احمد اقوام شکوهی، قدیمی‌ترین فرد نقاره خانه حرم مطهر، هم اشاره می‌کند و می‌گوید: او نقل می‌کرد دختر پادشاهی مریض می‌شود و او شفایش را از امام رضا (ع) می‌طلبد. به محض شفای بیمار، دستور نقاره زنی در حرم را می‌دهد. البته مستندی در این قضیه نداریم. همچنین برخی نویسندگان هم نقاره خانه حرم را به دوره تیموری نسبت می‌دهند که دست کم من از منابع این دوره خبری پیدا نکردم.

دستور شاه طهماسب برای نقاره خانه

فاطمی مقدم به تغییرات نقاره خانه براساس اسناد موجود در هر دوره اشاره می‌کند و در توضیح دوره صفویان می‌گوید: در دوره صفویان به سال ۹۴۳ قمری، شاه طهماسب دستور می‌دهد و نقاره خانه اختصاصی حرم مطهر می‌شود. در بخشی از حکم آمده است که «در غیر نقاره خانه همایون که در ممالک محروسه است، دیگر در جایی ننوازند. اگر معلوم شود احدی ساز ساخته مجرم است». او اضافه‌ می‌کند: در دوره صفویان نقاره خانه بزرگ‌تر می‌شود.

بیوت نقاره خانه هم شکل می‌گیرد. این بیوت مستقل و زیرنظر مهتر بوده است. در آن زمان تعداد نقاره چی‌ها با مهتر سیزده نفر قید شده و آمده است که حقوقشان به صورت نقدی و غیر نقدی (گندم و جو) پرداخت می‌شود. آن طور که از پژوهش‌های فاطمی برمی آید، تعمیر وسایل و ساز‌های نقاره خانه را در آن دوره خودشان انجام می‌دادند که این سنت تا امروز ماندگار است و نقاره چی‌ها همین امروز هم سنتی نقاره‌ها را تهیه و تعمیر می‌کنند، فقط کرنا را می‌خرند.

نکته دیگری که او از دل اسناد بیرون کشیده، هزینه سوخت در ماه رمضان برای نقاره خانه است. این نشان می‌دهد نقاره خانه در دوره صفویان در این ماه فعال بوده است.

در دوره صفویان نقاره خانه بزرگ‌تر می‌شود. بیوت نقاره خانه هم شکل می‌گیرد. این بیوت مستقل و زیرنظر مهتر بوده است

نادرشاه نقاره خانه را تغییر نداد

این پژوهشگر تاریخ به دوره دوازده ساله پادشاهی نادر هم اشاره می‌کند. از آن دوران که نادر احتمالا برای تأمین منابع مالی لشکرکشی هایش، درآمد موقوفات را به عنوان متولی ضبط می‌کند، چون مواجب کم بوده است، آستانه را کوچک می‌کند و تعداد کشیک‌های حرم را از پنج به سه می‌رساند.

او می‌گوید: در نقاره خانه خلاف این است. او دستی به آن نمی‌زند. ساختارمندترین دوره نقاره خانه در دوره پادشاهی نادر است. تعداد اسنادش حتی از دوره صفویه بیشتر و منظم تراست. خودم نتوانستم دلیلی برای این پیدا کنم، ولی به نظر می‌رسد دیدگاه نادر در این قضیه تأثیر داشته که نقاره خانه کوچک نشده است.

طبق گفته‌های او، در این دوره همچون دوره صفویان تعداد افراد در نقاره خانه سیزده نفر بوده است؛ شش نفر وظیفه نواختن کرنا را برعهده داشتند که به آن‌ها کرناچی می‌گفتند، دو نفر نقاره چی بودند، یک نفر «نفیرچی»، یک نفر «مهتر» و سه نفر «گَوَرکه» که طبل بزرگ تری از نقاره بود. براساس همین اسناد شکل و تعداد در دوره‌های قبل و بعد مثل هم بوده است.

الان هم تعداد کرنانوازان بیشتر از نقاره چیان است. طبق آنچه او از اسناد این دوره درآورده، نحوه انتخاب مهتر بعد از فوت با اجازه متولی است، اما انتخاب نقاره چی‌ها مشخص نیست و براساس اسامی به نظر می‌آید رابطه پدر و پسری ملاک انتخاب بوده است.

_{نقاره‌خانه حرم  اوایل دوره قاجار}

تغییر واژه نقاره خانه در دوره قاجار

فاطمی مقدم برای گفتن از نقاره خانه در دوره قاجار به اسنادی اشاره می‌کند که نشان می‌دهد در این دوره در سحر‌های ماه رمضان دو نوبت نقاره نواخته می‌شد. همچنین تعداد افراد آن به ۱۰ نفر کاهش یافته بودند و رئیس به جای مهتر، باشی خوانده می‌شد.

او بزرگ‌ترین اتفاق این دوره برای نقاره خانه را تغییر نام آن می‌خواند و می‌گوید: در این دوره واژه نقاره خانه به واژه کرناخانه شوکت شکوه تغییر می‌کند. گویا در این دوره با این نام گذاری یک عظمت بخشی به نقاره خانه می‌دهند.

در دوره قاجار، واژه نقاره خانه به واژه کرناخانه شوکت شکوه تغییر می‌کند

رضاشاه نقاره خانه را تعطیل کرد

فاطمی مقدم از تعطیلی نقاره خانه در دوره رضا شاه می‌گوید: برای اولین بار در بازه زمانی هفت ساله (۱۳۱۴-۱۳۲۱ خورشیدی) شاهد تعطیلی نقاره خانه هستیم. از سال ۱۳۱۴ اسنادی داریم که یک باره سرپرست نقاره خانه می‌گوید چرا اجازه نقاره نوازی نمی‌دهید. این نامه‌ها بدون پاسخ اند. از فروردین ۱۳۱۵ هم دیگر هیچ سندی درباره نقاره خانه تا سال ۱۳۲۱ نداریم.

آن طور که مرحوم اقوام شکوهی برای فاطمی مقدم نقل کرده است، از سال ۱۳۱۲ به دستور رضاشاه نقاره ننواختند، اما طبق اسناد این اتفاق از سال ۱۳۱۴ افتاده است. به نظر می‌رسد سیاست‌های خاص مذهبی رضاشاه در این قضیه تأثیرگذار باشد.

_{نقاره‌خانه حرم بعد از تعمیرات در اواخر دوره قاجار
( در تعمیرات ، سقف شیروانی حلبی و تکیه‌گاه‌های چوبی به نقاره‌خانه قبلی اضافه شده است)}

پهلوی دوم و ساخت نقاره خانه جدید

این پژوهشگر تاریخ سال ۱۳۲۱ خورشیدی را آغاز فعالیت مجدد نقاره خانه می‌خواند. به گفته او نقاره خانه قوام الملک شیرازی (نام متولی دوره قاجار که به دلیل تعمیرات اساسی روی نقاره خانه، نامش روی آن بود) در سال ۱۳۳۷ به صورت موقت، به مدت سه سال به سردر ایوان عباسی منتقل می‌شود تا در این مدت نقاره خانه جدید ساخته شود. نقاره خانه فعلی که در آن سال ساخته شد، به سبک ایرانی و اسلامی با کاشی‌های لاجوردی شکل گرفت که در معماری جلوه خاصی به حرم مطهر داده است.

نقاره خانه که چند سال اخیر تعمیر شده است، همچنان و باقوت در حرم مطهر فعال است و به جز ایام محرم و صفر در هر طلوع و غروب نقاره نوازی دارد. همچنین برای گرامیداشت اعیاد و نوروز نیز نقاره نواخته می‌شود.

* این گزارش پنج‌شنبه ۱۰ اسفندماه ۱۴۰۲ در شماره ۵۳۹ شهرآرامحله منطقه ثامن چاپ شده است.