کارمند نمونه مشهد ۵۰ مقاله علمی دارد 
علیاصغر نظامالملکی نخستین گوینده رادیو مشهد بود 
روایت تمبر‌هایی که باعث اخراج یک مستشار بلژیکی شد
دولتمردان دربار قاجار که از پس اداره امور کشور برنیامدند، برای اصلاح آن دست به دامن خارجی‌ها شدند. یکی از این کشور‌ها بلژیک بود که مستشاران آن، اداره اموری، چون گمرک، راه‌آهن و پست را بر عهده گرفتند. یکی از آنان که برای اداره امور پستی ایالت خراسان راهی مشهد شده بود، در این شهر دست به اقدامی خارج از حدود وظایفش زد که تبعات سنگینی برایش به‌دنبال داشت.
مستشارانی که خطر استعمار را به همراه داشتند
سلطنت قاجار‌ها به محمدشاه رسیده بود و در دوران حکومت او هم مانند سایر پادشاهان قاجاری، کشور دچار مشکلاتی در ساختار اداری و فشار‌هایی از سوی کشور‌های خارجی به‌خصوص روسیه و انگلیس بود. شاه قدرت اول کشور بود، اما نظام سیاسی سنتی، ضعف دستگاه اداری و نبود نهاد‌های مدرن سبب شده بود حکومت او با یک حکومت متمرکز و قدرتمند فاصله زیادی داشته باشد.
در همین شرایط بود که پای مستشاران خارجی زیادی به خاک ایران باز شد؛ مستشارانی که عمدتا از کشور‌های اروپایی بودند و قرار بود به‌عنوان کارشناسان و مدیران فنی به برطرف کردن ضعف‌های ساختاری کشور کمک کنند؛ اما از طرف دیگر دولتمردان ایرانی نگران نفوذ دول امپریالیستی بعد از حضور این مستشاران بودند، بنابراین برای استخدام آنها سراغ کشوری، چون بلژیک رفتند که هم به‌عنوان یکی از کشور‌های پیشرفته اروپا در زمینه‌های فنی مثل راه‌آهن، پست و گمرک، متخصصان توانمندی داشت و هم نسبت به کشورهایی، چون روسیه و انگلیس کمتر به‌دنبال منافع استعماری در ایران بود.
اداره امور ممالک محروسه ایران به دست بلژیکی‌ها
اگر اهل مطالعه تاریخ باشید، نام «موسیو نوز» به گوشتان آشناست؛ همان کارشناس بلژیکی که روزگاری در ایران به‌عنوان «مدیرکل گمرکات» حضور داشت و در نهایت پس از انتشار عکسی از حضورش در یک مهمانی بالماسکه، خلع و از ایران اخراج شد.
او یکی از صد‌ها مستشاری بود که بعد از نخستین قرارداد فی‌مابین دولت ایران و بلژیک، به خدمت دولت قاجار درآمد؛ قراردادی که در ۱۲۲۰ خورشیدی منعقد شد و زمینه حضور این افراد را برای سر‌و‌سامان دادن به تشکیلات اداری ایران و گسترش امور بازرگانی فراهم کرد.
چند سال بعد از این معاهده، ابوالقاسم خان ناصرالملک به‌عنوان نماینده ایران رهسپار بلژیک شد و بعد از ارتباط با میرزا جوادخان سعدالدوله، وزیرمختار ایران و دیدار با وزیر مالیه بلژیک، تعدادی از خبرگان و متخصصان باتجربه این کشور را استخدام کرد.
موسیو نوز و باقی مستشاران همراه او مدتی بعد از ورود به ایران در سال۱۳۱۶ قمری، اداره امور گمرک، مالیه، پست‌خانه و حقوق ایران را به دست گرفتند. به‌تدریج موج حضور مستشاران بلژیکی چنان زیاد شد که بعد از پانزده سال تعداد آنها به صد نفر رسید.
تمبر‌های چند‌شاهی بدون عکس شاه
یکی از مهم‌ترین بخش‌هایی که در ایران نیاز جدی به ایجاد ساختاری منظم و کارآمد در آن احساس می‌شد، پست کشور بود که یک بلژیکی به نام «ورکترن» مأمور رتق‌و‌فتق امور آن شد؛ اما این مسئولیت در شرق ایران به‌عهده شخصی به نام «ویکتور کاستین» گذاشته شده بود؛ یک مستشار بلژیکی که در فروردین ۱۲۸۱ خورشیدی یکی از اتفاقات خاص تاریخ پستی ایران را در مشهد رقم زد.
ماجرا از این قرار است که در ابتدای امر بنا بود امور پستی مملکت با کمک مستشاران بلژیکی اصلاح شود و فناوری‌ها و شیوه‌های نوین اداره پست به ایران انتقال یابد. کاستین هم با همین مأموریت به شرق ایران آمد، اما اقدامی خارج از وظایفش انجام داد. در آن زمان ارسال تمبر از پایتخت به شهر‌های دیگر به‌دلیل فاصله زیاد و مشکلات حمل‌ونقل، زمان‌بر و پرهزینه بود.
کاستین به‌صورت خودسرانه و بدون اجازه از دولت اقدام به چاپ تمبر کرد؛ تصمیمی که تبعات سنگینی داشت
همین موضوع سبب کمبود تمبر در اداره پست مشهد شد و او به‌عنوان رئیس پست ایالت خراسان تصمیم گرفت برای این مشکل راه‌حلی پیدا کند. کاستین به‌صورت خودسرانه و بدون اجازه از دولت اقدام به چاپ تمبر کرد؛ تصمیمی که تبعات سنگینی برایش به‌دنبال داشت؛ نکته این بود که بالای این تمبر‌ها عبارت «عوض تمبر پستی مملکت محروسه ایران» چاپ شده بود.
چند قران و چند شاهی بودنشان را هم مشخص کرده بودند ولی تصویر روی آن عکس شاه وقت، یعنی مظفرالدین شاه نبود و به جای آن در وسط تمبر، دو حرف V و C که از نام او (Victor Castaign) گرفته شده، چاپ شده بود.
به‌این ترتیب و با این گاف بزرگ، اولین تمبر‌های پستی مشهد منتشر شدند و در شهر‌های مشهد، قوچان و بجنورد مورد‌استفاده قرار گرفتند. جالب اینجاست که این تمبر‌ها در سایر دفتر‌های پستی هم مصرف شدند و کسی با پذیرش آنها مشکلی نداشت.
این تمبر‌های محلی در مرکز ایالت خراسان به چاپ رسیده بودند و امضای ویکتور‌کاستین بر روی همه آنها با جوهر قرمز و بنفش ثبت شده بود؛ امضایی که درواقع خط قرمزی بر نام ویکتور کاستین کشید؛ زیرا این کار او به‌طور رسمی توسط دولت مرکزی تأیید نشده بود و به‌نوعی «چاپ غیرمجاز» تلقی می‌شد؛ بنابراین بعد از اطلاع دولت از این اقدام، همه نمونه‌های تمبر‌های او جمع‌آوری و کاستین نیز از کشوراخراج شد.
چاپ تمبر تنها با ۲ کلیشه مسی ساده
تمبر‌های چاپ‌شده در مشهد، طراحی ساده‌ای داشتند و در آنها از جزئیات و پیچیدگی‌های تمبر‌های رسمی خبری نبود. هر‌تمبر شامل طرحی ابتدایی بود که معمولا شکل متن یا طرح‌های هندسی ساده‌ای را شامل می‌شد.
رنگ‌های به‌کار‌رفته نیز محدودبود و عمدتا به رنگ‌هایی همچون رنگ‌های قرمز، آبی و سیاه خلاصه می‌شد. یک‌شاهی سیاه، دو‌شاهی سیاه، سه‌شاهی سیاه، پنج‌شاهی سیاه، پنج‌شاهی بنفش، دوزاده‌شاهی آبی و یک‌قران قرمز نمونه‌هایی از این نوع تمبر‌ها بودند که معادل ارزششان توسط مُهری دستی روی آنها حک می‌شد. در چاپ آنها، به‌دلیل نبود تجهیزات کامل، از فناوری‌های پیشرفته چاپ تمبر استفاده نشده بود و محصول نهایی این تمبر‌ها کیفیت پایین‌تری نسبت به تمبر‌های استاندارد داشت.
دو کلیشه مسی حاشیه و مرکز تمبر را به‌صورت جداگانه و بدون دندانه روی کاغذ گلاسه ضخیم چاپ می‌کردند. همه فرایند چاپ توسط شخصی ایتالیایی به نام «برناردی» در مشهد به انجام می‌رسید؛ شخصی که ویکتور کاستین به‌کمک او، علاوه بر این تمبر‌های محلی، دو رقم پاکت‌نامه با نقش تمبر‌های پنج‌شاهی و دوازده‌شاهی هم به چاپ رساند.
نمایش تمبر‌های «ویکتور کاستین» در مشهد
برکناری ویکتور‌کاستین از اداره پستی خراسان و اخراجش از ایران، پایان کار او با این تمبر‌های محلی نبود. این مرد بلژیکی مهر‌ها و کلیشه‌های مسی را با خود به اروپا برد و در آنجا اقدام به چاپ مجدد آنها کرد تا به مجموعه‌داران بفروشد. این تمبر‌های تقلبی که از نظر نوع و کیفیت کاغذ (کاغذ سفید موج‌دار) متفاوت از نسخه اصلی بودند، با مهر تقلبی هم باطل شدند.
تمبر‌های اصلی چاپ‌شده در مشهد تیراژ پایینی داشتند و زمان استفاده از آنها هم محدود و در نامه‌های داخلی و مراسلات منطقه‌ای بود، به‌همین‌سبب جز‌و کمیاب‌ترین تمبر‌های پستی دنیا محسوب می‌شوند و برای مجموعه‌داران تمبر ارزشمند و درخورتوجه‌اند.
خوشبختانه در گنجینه تمبر، سکه و اسکناس موزه آستان‌قدس‌رضوی نمونه‌هایی از این تمبر وجود دارد که در معرض نمایش قرار گرفته است. این نمونه‌ها توسط علاقه‌مندان به این حوزه و مجموعه‌دارانی، چون «یوسف بهبود چایچی» که از ارادتمندان به حضرت‌رضا (ع) هستند، اهدا شده است.
این گنجینه بسیار ارزشمند و جامع که در ساختمان موزه مرکزی آستان‌قدس‌رضوی قرار دارد، شامل اقلام جالب‌توجهی از انواع تمبر‌های ایرانی و خارجی و پاکت‌نامه‌هایی است که قدمت برخی از آنان به قبل از اختراع اولین تمبر پستی جهان می‌رسد.
* این گزارش چهارشنبه ۳۰ مهرماه ۱۴۰۴ در شماره ۴۶۰۷ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
