ازغد؛ گنجینه‌ای اسرارآمیز در جوار مشهد

مرضیه ترابی| روستای ازغد یا به قول اهالی آن «زِقِی»، آبادی خوش‌آب‌وهوایی در دامنه شمالی کوه‌های بینالود است که در چهل‌وشش‌کیلومتری جنوب‌شرقی مشهد قرار دارد. ازغد درمیان اهالی مشهد، ییلاقی شناخته‌شده است و دست‌کم از ششصد سال قبل، درباره آن گزارش‌های تاریخی، درقالب کتیبه و یادداشت‌های مورخان یافت می‌شود. این منابع گسترده نیست، ولی حکایت از جایگاه تاریخی ازغد دارد.

صرف‌نظر از متن کتیبه‌های مشهور مسجد جامع روستا، برخی منابع مانند «عالم‌آرای عباسی»، ضمن اشاره به وقایع دوره متقدم صفویه، از روستای ازغد به‌عنوان محور ارتباطی مشهد به‌سمت نیشابور یاد می‌کنند که البته مسیری نه‌چندان هموار، اما بسیار نزدیک بوده است و از آن با نام «کُتَل ازقد» نام برده شده است.

افزون‌بر این‌ها، وجود گورستانی بسیار قدیمی در روستا که نزد اهالی به نام «قبرستان گبرها» مشهور است، نشان می‌دهد که باید برای ازغد، تاریخی بسیار طولانی با دامنه وسعت چندهزارساله درنظر گرفت؛ هرچند تاکنون تحقیقی درخور درباره سرگذشت و پیشینه این روستا انجام نشده است.

یکی از نکاتی که معمولا در تاریخ ازغد چندان به آن توجه نمی‌شود، تهاجم‌های مکرری است که این منطقه، به‌ویژه در قرن نهم و دهم قمری با آن روبه‌رو شده است. در این دوره که با ظهور و اوج گرفتن دودمان فرمانروایان صفوی در ایران هم‌زمان است، ازبکان با سوءاستفاده از تهاجم عثمانی‌ها به غرب ایران و خالی ماندن شرق از مدافعان کافی، به خطه خراسان حمله و خسارات زیادی به مردم این منطقه وارد می‌کردند. طبعا ازغد نیز، از این تهاجم‌ها در امان نبوده است.

کاوش‌های «قدیر افروند» که در مقاله مفصل «سنگ قبور دشت توس» (مجله وقف میراث جاودان، شماره‌های ۴۷ و ۴۸، پاییز و زمستان ۱۳۸۳) انتشار یافته است، خبر از وجود گور‌هایی در قبرستان قدیمی ازغد می‌دهد که ساکنان آن‌ها، ظاهرا مقتولان هجوم ازبکان به این منطقه هستند؛ افرادی مانند «باباعلی‌بن‌درویش عبدالعلی (درگذشته ۹۷۱ قمری)» و «خواجه محمدشریف ولد شاه‌محمد ازغدی (درگذشته ۱۰۲۰)» که از آن‌ها بر روی سنگ‌مزارشان، با نام «شهید» یاد شده است.

ازغد؛ روستای موقوفه‌ها

سنت حسنه وقف در ازغد، مانند دیگر روستا‌ها و آبادی‌های این منطقه، پیشینه‌ای بسیار قدیمی دارد. اگر تابه‌حال سری به ازغد زده باشید، در حاشیه جاده پیچ‌درپیچ و کوهستانی آن، درخت‌های توتی را می‌بینید که وقفی هستند و برای استفاده رهگذران کاشته شده‌اند. در تمام نواحی اطراف ازغد، در مناطقی مانند «شِلقمین»، «مورون» و... و نیز خود روستا، باغ‌ها و مکان‌های وقفی بر املاک خصوصی غلبه دارد. از محل درآمد همین موقوفه‌هاست که در ماه‌های محرم و صفر، مراسم عزاداری و اطعام در حسینیه روستا برگزار می‌شود.

وجود موقوفات گسترده در ازغد را می‌توان در اسناد بسیار قدیمی نیز مشاهده کرد. این موقوفات، لزوما جنبه مذهبی نداشتند. می‌دانید که وقف، کاربرد‌های مختلفی دارد و واقف می‌تواند از آن برای تأمین مالی هر خواسته مشروعی استفاده کند؛ خواسته‌هایی مانند تأمین زندگی خاندان و فرزندان خودش. به این ترتیب، بعد از مرگ واقف، املاک او حفظ می‌شود، کسی نمی‌تواند آن‌ها را بخرد یا بفروشد و درعین‌حال، درآمد موقوفه، نیاز‌های حوزه مالی مدنظر او را تأمین می‌کند.

زنده‌یاد عبدالحمید مولوی در بخش دوم مقاله مفصل «مدرسه علمیه نواب» (مجله‌نامه آستان‌قدس، شماره ۲۴، سال ۱۳۴۵) ضمن برشمردن موقوفات میرزامحمدمحسن رضوی، پدر میرزاصالح رضوی، بانی مدرسه نواب و مصلای پایین‌خیابان، به زمین‌های وقفی میرزامحمدمحسن در روستای ازغد اشاره می‌کند که در سال ۱۰۷۵ قمری (۱۰۴۳ خورشیدی) وقف و محل هزینه کردن درآمد‌های آن، «تأمین زندگی اولاد ذکور واقف»، تعیین شده است.

ستون‌های حامل تاریخ

درباره قدمت مسجد ازغد، حرف و سخن بسیار است. تاکنون مطالعه‌ای دقیق برای تعیین قدمت این بنا، از طریق بررسی پایه‌ها و زیرساخت آن انجام نشده است. درمیان اهالی، افسانه‌ای شایع است که براساس آن، خرج مسجد (منظور مال یا چیز ارزشمندی که برای هزینه مسجد کنار گذاشته شده) زیر ساختمان آن دفن شده است و اژد‌هایی از آن نگهداری می‌کند؛ افسانه‌ای که بی‌شباهت به روایت‌های مربوط به مکان ساخت آتشکده در ایران باستان نیست و احتمال دارد مسجد ازغد، مانند بسیاری از مساجد قدیمی ایران، پیش از کاربری فعلی، آتشکده یا محل سکونت موبدان در عصر ساسانی و حتی چندصباحی پس از آن بوده باشد؛ البته این ادعا فعلا اثبات‌شدنی نیست و فقط می‌توان در حد یک ادعای قابل مطالعه به آن نگریست.

آنچه درباره این مسجد می‌توان به آن استناد کرد، مجموعه کتیبه‌هایی است که در داخل بنا به‌چشم می‌خورند. مهم‌ترین این کتیبه‌ها، مربوط به دوران حکومت شاهرخ تیموری است؛ چیزی حدود ۱۰ سال بعد از ساخت مسجد جامع گوهرشاد که تاریخ ساخت آن، سال ۸۳۳ هجری‌قمری/ ۸۰۸ هجری‌شمسی است و به خط نسخ بر روی ستون چوبی روبه‌روی محراب، حکاکی شده است.

این کتیبه با حدیثی از پیامبر (ص) آغاز می‌شود و در ادامه، چهارده بیت شعر را دربر می‌گیرد: «قال النبی علیه‌الصلاه و السلام عجلوا بالصلاه قبل الفوت و عجلوا بالتوبه قبل الموت صدق النبی علیه‌السلام»

چون هشتصدوسی‌وسه ز دوران نبی شد/ این بقعه خیر از سر نو خلد برین شد
در دور شهنشاه جوانبخت جهانگیر/ انکوز شرف مالک خشکی و تری شد
شهزاده بهادر گورکان شاهرخ منصور/ کز دولت او عمر بر اعدا سپری شد
مدحش... (قسمت‌های نقطه‌چین از کتیبه محو شده) مدحت‌گر مبرور/ این سر که هم از امت ما ... شد
... صمد تا ابد... شهی ده/ کز عدل وی این قبه اسلام قوی شد
ساعی وی و مرد سخا و کرم و جود/ سر دفتر خیّار جهان خواجه‌علی شد
... / کز سعی وی این بقعه خیرات منی شد// بنّای وی استاد میرسیدحسین...
/ ... ان کو دو جهان ... خدا باد معینش/ بر فکر وی این بقعه بدین محتشمی شد
بودند بدین ... دگر یار موافق/ کر یاری‌شان سقفی بدین‌جا ... شد
استاد عزالدین و دگر عبدالرحمان/ استاد دگر احمد و استادعلی شد
دریاب کسانی که در این سعی نمودند/ یارب نظری کن چو ... نظری شد
گفتار کریمی چه اگر خوب نباشد/ اینجا چو نوشتند به از دُرّ ثَمی شد».

چنان‌که اشاره کردیم، این ابیات نشان می‌دهد مسجد در سال ۸۳۳ قمری، در دوران فرمانروایی شاهرخ تیموری (درگذشته به سال ۸۵۰ قمری)، به احتمال زیاد تجدیدبنا شده است؛ چون شاعر در مصرع دوم بیت نخست، آورده است: «این بقعه خیر از سر نو خلد برین شد».

خواجه‌علی ازغدی، بانی بنای مسجد بوده است و استاد میرسیدحسین، استاد عزالدین، استاد عبدالرحمن و استاد احمد، معماران بنا بوده‌اند. این احتمال هم وجود دارد که معماری بنا، تنها برعهده میرسیدحسین بوده باشد و بقیه افراد، کارگران وی بوده باشند که برای ذکر خیر، از آن‌ها در شعر با نام استاد یاد شده است.

نکته مهم در این نام‌ها، به‌کار بردن لقب «سید» برای میرسیدحسین است که به احتمال زیاد، از اهالی روستای ازغد بوده است؛ زیرا امروز بخش مهمی از جمعیت ازغد را سادات تشکیل می‌دهند و با استناد به این کتیبه، می‌توان گفت حضور سادات در ازغد، تاریخی بیش از ششصد سال دارد.

مطابق بخش دیگری از متن که در ادامه این کتیبه قدیمی قرار دارد، نویسنده آن، استاد عبدالعزیز حداد است و شعر را که از نظر قافیه و وزن تعریف چندانی ندارد، عبدالکریم‌بن‌علی‌محمدبن‌مسعود ازغدی (در متن کتیبه: ازقدی) سروده و شمس‌الدین‌ابوبکر ازغدی (در متن کتیبه: ازقدی) منبت‌کاری کتیبه را بر روی ستون چوبی مسجد انجام داده است.

مسجد؛ نگین تاریخی روستای ازغد

با وجود همه این نشانه‌های شایسته مطالعه و جذاب تاریخی، آنچه در تاریخ ازغد قابل مطالعه‌تر از بقیه شواهد به‌نظر می‌رسد، مسجد جامع روستاست که یکی از جاذبه‌های مهم گردشگری این منطقه نیز محسوب می‌شود. مسجد ازغد، بنایی است مستطیلی‌شکل، دارای شبستان و ایوان. مساحت تقریبی آن حدود ۲۲۰ مترمربع است. بنای مسجد را با سنگ و گل و چوب ساخته‌اند. ایوان مسجد ۲۱ مترمربع مساحت دارد و در ضلع جنوبی آن قرار گرفته است.

سقف بنا به‌طورکامل از چوب ساخته شده است که در دوره متأخر، به‌منظور جلوگیری از نفوذ نم و رطوبت، روی آن را شیروانی کرده‌اند. در قسمت زیرین ایوان، شش حجره ساخته شده است که در قدیم، از آن به‌عنوان مکتب‌خانه و مدرسه علمیه استفاده می‌کرده‌اند. بنای شبستان بر روی دوازده ستون چوبی قرار دارد که پایه آن‌ها سنگی است و با استفاده از کلاف و میخ چوبی، با هنرمندی تمام، به سقف بنا متصل شده‌اند.

پایه‌های ستون‌ها که از سنگ سیاه ساخته شده است، ابعاد متفاوتی دارد و شاید دلیل آن، تعمیرات بنای مسجد در ادوار مختلف باشد. از مهم‌ترین تزیینات بنای مسجد ازغد، درِ چوبی و بسیار نفیس آن است؛ دری به ابعاد ۶۷/۱ در ۹۵/۲ متر که آن را با طرح‌های بسیار زیبایی منبت‌کاری کرده‌اند. بیشتر نقش‌های به‌کاررفته روی در، نقوش گیاهی است و به‌نظر می‌رسد قدمت آن، با قدمت کتیبه‌های مسجد یکی باشد.