بچه زرنگ دانشگاه، عضو تیم ملی جوجیتسو ایران است 
قابله محله بلال فرشته نجات صد زن و نوزاد بوده است 
روزگاری وظیفه نظافت شهر با نظمیه بود
تا قبل از ایجاد بلدیه بنا به دستورالعمل‌های شهری، بیشتر کار تنظیف شهر برعهده خود مردم شهرهاست و دولت هم در کنار ایشان کمک می‌کند؛ اما بعد از مشروطه و تشکیل انجمن بلدی، نه‌تنها مسئله نظافت شهر بیش‌ازپیش مورد درخواست و توجه مردم قرار می‌گیرد که این کار به‌طور انحصاری برعهده حکومت یا همان انجمن بلدیه گذاشته می‌شود.
از اقدامات انجمن بلدیه اول مشهد آگاهی زیادی در دست نیست، اما باتوجه‌به محتوای مذاکرات انجمن دوم مشخص می‌شود که مسئله نظافت بعد از تأمین ارزاق در اولویت دوم متولیان شهر قرار داشته است. از‌همین‌روی است که مشاور‌الوزاره، سومین رئیس بلدیه مشهد، توجه ویژه‌ای به‌تنظیف شهر دارد.
در گزارش پیش رو نگاهی داشته‌ایم به شرایط نظافت مشهد در ابتدای شکل‌گیری بلدیه یا همان شهرداری امروزی.
گردش تنظیف در ادارات مشهد
اگرچه با شکل‌گیری انجمن شهر و بلدیه در مشهد امور تنظیف به آنها واگذار می‌شود، اما طولی نمی‌کشد که در سال۱۳۳۰قمری (۱۲۹۱خورشیدی) با تعطیلی انجمن سوم شهر و اداره بلدیه، امور تنظیف برای مدتی در اختیار نظمیه مشهد قرار می‌گیرد.
رئیس نظمیه خراسان در ۲۵جمادی‌الاول ۱۳۳۰قمری (۲۲اردیبهشت۱۲۹۱) در نامه‌ای به پیشکار مالیه و رئیس گمرکات خراسان درخواست تحویل وسایل تنظیف بلدیه مشهد مانند دوچرخه‌ها و مال‌های حمل زباله را می‌کند.
عهده‌دار بودن امر تنظیف و روشنایی توسط نظمیه از طریق واگذاری آن به بیرون است. مؤید آن نامه‌ای است که وزارت داخله در ۲۵جمادی‌الثانی۱۳۳۲قمری (۳۰اردیبهشت۱۲۹۳خورشیدی) به وزارت مالیه نوشته و خواسته است تکلیف طلب آقای سیاح‌الممالک خراسانی را از بابت تنظیف و روشنایی مشهد از نظمیه مشخص کند و طی گزارشی ارسال دارد.
سیاح‌الممالک در نامه‌ای به وزارت داخله مدعی شده که در گذشته امر احتساب خراسان را بر عهده داشته و مبلغ هفتصد تومان از این بابت از منشی نظام یا همان سالار ممتاز، رئیس نظمیه، طلبکار است.
نکته مهم در ارتباط با تنظیف شهر در این برهه زمانی، تعامل با نظمیه است. جدا از زمان‌هایی که نظمیه به‌طور مستقیم به مسئله ورود می‌کند در سایر موارد نقش نظارتی دارد و از طریق نمایندگی‌های خود در شهر موارد لازم را بررسی و به‌اطلاع ایالت یا بلدیه می‌رساند.
کمی بعد با ایجاد شعبه تنظیف و نواقل در ذیل اداره مالیه، کار نظافت مشهد، به اداره مالیه واگذار می‌شود؛ البته آن‌طور که از اسناد برمی‌آید شکل دخالت وزارت مالیه و خزانه‌داری در مسئله تنظیف شهر در این دوره که حدود هشت سال به طول می‌انجامد، متفاوت است.
مثلا در دوره مورگان شوستر (بین سال‌های ۱۲۹۰تا۱۲۹۱خورشیدی) که خزانه‌داری کل ایجاد شده است، همه ادارات موظف به تجمیع درآمد‌ها و علی‌الخصوص نواقل در هر منطقه هستند و مجوز‌های هزینه پس از تأیید ایالت و مالیه توسط خزانه‌داری صادر می‌شود.
بعد از رفتن شوستر، مسئله تمرکز مالی از بین می‌رود و پیشکاران مالیه در مسائل شهری اظهارنظر و پیگیری می‌کنند، حتی در شهرهایی، چون مشهد که بلدیه و انجمن بلدی دارد این پیگیری‌ها شامل پرداخت حقوق نیرو‌ها و خرید تجهیزات است؛ البته آن‌طور که از یک نامه به تاریخ۲۱ برج عقرب (آبان) ۱۲۹۴خورشیدی برمی‌آید همه محلات نظافت نمی‌شوند: «مستحضر می‌دارد که شعبه تنظیف هنگامی که در مشهد دایر گردید، لوازمات کامل برای تنظیف شهر نداشته به‌تدریج که عایدات نواقل کفایت مخارج را نمود، اسباب و لوازم تنظیف هم نسبتا مهیا گردید.
پس از این مدت با سعی و اهتمام شعبه تنظیف و اقدامات اداره مالیه خزانه خراسان فقط سه‌چهار محله شهر را اداره پاکیزه و تنظیف نمود. بدیهی است مصرف عمده عایدات نواقل برای تنظیف شهر است و ازاین‌حیث هم نمی‌توان تبعیض قرار داد؛ زیرا که در پرداخت حق نواقل عموم اهالی سهیم و متوقع‌اند که همه محلات شهر به نسبت شود.
پیشنهاد تلگرافی نمره۵۹۲۹ بنده تقاضای سکنه سایر محلات مشهد از قبیل سراب و بوده که از اداره مالیه خواستار شدند که برای تنظیف محل سکنای آنها اقدام نماید.»
نیاز بلدیه به درآمد «نواقل»
در سال ۱۲۹۴خورشیدی مسئله هزینه‌کرد همه یا قسمتی از درآمد نواقل برای امور شهر به یک معضل ملی تبدیل می‌شود و اعتراضات زیادی را برمی‌انگیزد. تا قبل از ابلاغ قانون نواقل کل درآمد‌ها توسط بلدیه‌ها به مصرف امور شهری می‌رسد؛ ازاین‌رو ابلاغ اختصاص نیمی از درآمد‌ها به تنظیف و تنویر مورد‌اعتراض بلدیه‌ها و ایالات قرار می‌گیرد.
گویا این اعتراضات جواب می‌دهد و در نهایت چند‌شهر از جمله مشهد، شیراز و تبریز از این قانون مستثنا می‌شوند و حکام و خراسان سرانجام در ۱۴فروردین۱۲۹۶خورشیدی قانون اختصاص کل بودجه نواقل برای بلدیه را ابلاغ می‌کنند.
اما به نظر می‌رسد که به مرحله اجرا نمی‌رسد، زیرا در ۱۲خرداد۱۲۹۶خورشیدی نامه‌ای از خزانه‌داری کل به وزارت مالیه برای کسب مجوز هزینه عایدات نواقل برای مصارف بلدیه ارسال و مسئله اعتراضات بار دیگر مطرح و موافقت خزانه‌داری با این درخواست‌ها اعلام می‌شود.
این پیشنهاد در‌واقع واگذاری دگرباره اختیار هزینه‌کرد نواقل به بلدیه‌هاست. در نهایت نامه‌نگاری‌های بسیار برای کسب مجوز از وزارت داخله سبب کلافگی آن وزارتخانه می‌شود و قوام‌السلطنه، وزیر داخله، در تاریخ ۳دی۱۲۹۶خورشیدی در نامه‌ای به وزیر مالیه بر ضرورت تفویض اختیار هزینه‌کرد به پیشکاران مالیه در ایالات به‌منظور پرهیز از اتلاف وقت و گذران امور تأکید می‌کند.
دراین‌بین بلدیه تبریز تصمیم می‌گیرد که کل عواید نقلیه را برای خود ضبط کند؛ امری که به اعتقاد مشارالملک، وزیر مالیه، اگر به دیگر ایالات سرایت نماید، وضعیت بغرنجی را به‌وجود خواهد آورد.
در همین برهه، نامه‌ای که در تاریخ ۱۸بهمن۱۲۹۶خورشیدی به وزارت مالیه رسیده است، می‌گوید که بخش‌نامه اختصاص نیمی از عایدات نواقل برای مصرف تنظیف و تنویر را در ۱۸دی‌ماه۱۲۹۶ به بلدیه‌ها ابلاغ کرده است، اما شهر‌های مشهد و رشت از آن مستثنا هستند؛ مسئله‌ای که اصلا به مذاق بلدیه‌های دیگر شهر‌ها خوش نمی‌آید.
از بررسی مجموع نامه‌نگاری‌ها در سال۱۳۳۶قمری چنین برداشت می‌شود که نوعی سردرگمی بین وزارتخانه‌های داخله و مالیه خزانه‌داری کل ایالات و پیشکاران مالیه در ایالات وجود دارد که به‌دلیل وضعیت کشور در جنگ جهانی اول و تعویض پی‌درپی نخست‌وزیران طبیعی به نظر می‌رسد. همین سردرگمی باعث می‌شود که بودجه کافی برای تنظیف شهر وجود نداشته باشد و این حوزه همواره با مشکل روبه‌رو باشد.
خاک‌روبه‌های دردسرساز
خاکروبه یکی از مشکلات همیشگی بلدیه است؛ زیرا عموم مردم مشهد نظافت را رعایت نمی‌کنند و بلدیه به‌دلیل هزینه‌بربودن و کمبود وسایل نمی‌تواند کار خود را به‌درستی انجام دهد. اداره بلدیه آن‌طور که روزنامه نوبهار گزارش می‌دهد، در تیرماه۱۲۸۹خورشیدی فعالیت‌هایی مانند تنظیف شهر، دیوارکشی قبرستان‌ها، تعیین چند‌نقطه شهر برای ریختن خاکروبه و جابه‌جایی آن توسط گاری‌های اداره به خارج شهر را انجام می‌دهد.
این اداره برای تسهیل کار طی مذاکره با ایالت، اعلانی را منتشر می‌کند تا مردم برای حمل خاکروبه منزل خود به آن اداره مراجعه کنند و قرارداد ببندند.
در این دوره نظافت شهری ارتباط مستقیمی با دیگر نهادها، به‌ویژه نظمیه و آستان‌قدس داشت. برای نمونه تولیت آستان‌قدس، سید‌جواد‌حسینی ظهیرالاسلام، یکم آبان ۱۲۹۵خورشیدی در نامه‌ای به پیشکار مالیه خراسان درخواست جمع‌آوری خاک‌روبه‌ها و زباله‌های کاروان‌سرای شجاع‌الدوله را می‌کند که از موقوفات آستان‌قدس است.
پس از بازدید و برآورد هزینه توسط بلدیه، قرار می‌شود هزینه جمع‌آوری خاک‌روبه‌ها و زباله‌های کاروان‌سرای شجاع‌الدوله به‌صورت اشتراکی بین بلدیه و آستان‌قدس تقسیم شود.
یا در نامه دیگری متولی آستانه به تاریخ ۱۵مهر۱۲۹۵خورشیدی درخواست برداشتن خاکروبه پشت حمام سالار را می‌کند که کاشف‌الملک به‌عنوان رئیس بلدیه ضمن تأیید درخواست متولی، بر توانایی مالی نداشتن بلدیه تأکید می‌کند و از آستانه می‌خواهد تا تأمین مالی آن را از مالیه دنبال کند.
در مجموع به‌دلیل وضعیت بد مالی یا کم‌کاری کارکنان بلدیه مشهد، جمع‌آوری خاکروبه و زباله‌های شهر اصلا مطلوب نیست و همواره یکی از دلایل اعتراض مردم و ادارات به عملکرد بلدیه در مشهد است.
شهرداری و نظافت حمام و نهر و مستراح
پیش از مشروطه در روزنامه ادب که نخستین روزنامه منتشره مشهد است، درباره ضرورت حفظ و نگهداری خیابان‌ها در مشهد مطالبی نوشته می‌شود. در این دوره اگرچه مسئله بهداشت در برابر تهیه ارزاق و ساخت‌وساز کمتر موردتوجه قرار می‌گرفته، اما واضح است که یکی از دلایل نارضایتی مردم مشهد در قبل از مشروطه، همین ضعیف‌بودن نظافت شهری است.
روزنامه ادب در‌این‌باره می‌نویسد: «کرارا خواسته‌ایم از بابت تنظیف کوچه‌ها چیز بنویسیم، مجال نشده. حالا لایحه فوق ما را متذکر کرد چند مسئله را یادآور شویم که وجدان‌ها در گذر‌ها و راه‌ها علاوه بر کثافت و اسباب تنفر و تعفن تولید امراض ردیه می‌نماید؛ اول: خاک‌روب‌ها و خرابه‌هایی که محل انواع کثافت شهر است؛ دویم: خون حیوان‌ها که در معابر و شوارع و قراول‌خانه‌ها سر می‌برند.
سیم: لاشه‌های سگ و گربه که در کوچه‌ها می‌اندازند؛ چهارم: احشا و امعا و شکنبه و روده گاو در کنار خیابان؛ پنجم: بستن اسب و استر و الاغ در سر گذر‌ها که علاوه بر کثافت از صدقه شاخ و لگد آنها اطفال و زن‌ها آسوده نیستند؛ ششم: منجلاب‌ها و مرداب‌های حمام‌ها و مدارس، خاصه در محله نوغان.
امیدواریم از برکت توجهات بندگان والی ایالت کبری -مدظله‌العالی- که راحت خلق و آسایش عباد را پیشنهاد فرموده‌اند در‌خصوص رفع این فقرات بذل‌توجه و عنایتی شود.»
یکی از مهم‌ترین خواسته‌ها از انجمن بلدی، مدیریت نظافت شهری و رعایت بهداشت عمومی است؛ کمااینکه نظافت حمام‌ها یکی از موضوعات اصلی در نظافت شهری است که در این دوره موردتأیید قرار می‌گیرد. روزنامه توس در‌این‌باره می‌نویسد: «دیگر از اقدامات بلدیه وضع بی‌نظمی حمام‌های شهر مشهد است که خیلی کثیف بوده. بلدیه در این کار خیلی مواظبت کرده و اغلب را که تعمیر لازم داشته بسته و مابقی را امر به تنظیف و پاکیزگی کرده‌اند.»
آن‌طور‌که روزنامه فکر آزاد نوشته است بلدیه برای ارتقای نظافت حمام‌ها چنین می‌کند: «جلوگیری از ورود مبتلایان‌به‌امراض و استعمال دخانیات و خوردن میوه‌جات در حمام‌ها منع کرده، مقرر داشته که کارکنان حمام باید مریض نبوده و با کفش چوبی داخل حمام آمدوشد کنند.»
نظافت مستراح‌های عمومی و به‌خصوص داخل حرم هم موردتأکید و توجه ویژه قرار می‌گیرد. قوام‌السلطنه، والی خراسان، در نامه‌ای از آستان‌قدس می‌خواهد تلاش بیشتری برای نظافت مستراح‌های عمومی در حرم داشته باشد.
نظافت و پاکیزگی نهر خیابان نیز به‌دلیل زواری بودن مشهد و رفت‌وآمد زیاد در آن نیز موردتوجه ویژه متولیان مشهد است. کار‌های مربوط به این خیابان، مشترک انجام می‌شود و بیشتر اوقات برای نظافت آن بین بلدیه، نظمیه، مالیه ایالت و آستان‌قدس همکاری صورت می‌گیرد.
مؤید این حرف، نامه ۹خرداد ۱۲۹۵خورشیدی تولیت آستان‌قدس به اداره نظمیه خراسان است که تأکید می‌کند نظمیه از گذاشتن طبق و هیزم و کثافات در خیابان علیا و میدان کاه‌فروشان توسط اتباع خارجه و داخله جلوگیری کند تا مخارج تعمیر و تنظیف هدر نرود.
در نامه دیگری به تاریخ ۲۸شهریور۱۲۹۵خورشیدی تولیت آستان‌قدس به ایالت جلیله کبری چنین اعلام می‌کند: «.. آستان‌قدس قبل از تشریف‌فرمایی حضرت‌اقدس والی خراسان کار تنظیف خیابان علیا را انجام داده و بابت مستغلات روی نهر به آستان‌قدس خسارت واردآمده تا خیابان ظاهر پیدا کند.
اگر مراقبت در نظافت نشود، این زحمت و هزینه به‌هدر می‌رود که درخواست دارند امر مراقبت نظارت و مسئولیت به کاشف‌الملک واگذار شود؛ همچنین مقرر شود یک نفر پولیس [=پلیس]از اداره نظمیه در تحت اطاعت کاشف‌الملک بابت امور راجع به تنظیف خیابان باشد.»
در ۲۱آبان سال۱۲۹۸خورشیدی هم که ظهیرالاسلام به تولیت آستانه منصوب می‌شود، نظافت نهر را پیگیری می‌کند و در نامه‌ای وضعیت نظافت شهر را شرح می‌دهد و می‌نویسد: «.. سه سال قبل که در خدمت آستانه بوده برای تعمیر خیابان و نهر تلاش نموده و اقداماتی شده است که والی در آن دوران در زمان مراجعه بازدید نموده‌اند؛ اما چندی است که از طرف بلدیه مراقبتی در مرمت و تنظیف خیابان و نهر انجام نمی‌شود.
در مدت کمی که سالار ممتاز ریاست بلدیه را به عهده گرفته تمام کوچه‌های شهر پاکیزه است و در امور بلدیه مراقبت دارند، اما به‌دلیل نامشخص در امر خیابان غفلت شده است، به‌گونه‌ای که نزدیک است از آبادی خارج شود. لطفا امر شود که از طرف بلدیه سنگ‌فرش خیابان را تعمیر و شن‌ریزی کنند تا عبور کالسکه و درشکه بدون زحمت باشد و تنظیف دائمی نیز صورت گیرد.»
منبع:
برگرفته از کتاب «از بلدیه تا شهرداری؛ تاریخچه تأسیس و توسعه جلد اول (دوره قاجار)» پژوهشگر و نویسنده: دکتر ابوالفضل حسن‌آبادی
منبع اسناد و تصاویر:
سامانه جامع اسناد تاریخ و توسعه
شهری شهرداری مشهد
* این گزارش شنبه ۱۵ شهریورماه ۱۴۰۴ در شماره ۴۴۵۷ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
