میرزا جوادآقا تهرانی؛ پایتخت‌نشینی که مشهدی شد 
فروغی که خانواده فروغی با ساخت مهدیه در مهرآباد روشن کردند 
مُهرها، شناسنامه‌‌هایی از جنس سنگ بودند
«مهر اولین ابزار در شناخت هویت افراد و مهم‌ترین رکن در شناخت اسناد تاریخی است. جنس مهرها در هر دوره بنا به پیشرفتی که آن دوره در صنعت و هنر داشته، متفاوت بوده است. ابتدا مهرها به صورت سنگ‌نوشته و گِل‌نوشته بودند، اما با گذشت زمان و اختراع خط، ضرب مهر بر روی کاغذ‌ها صورت گرفت و جنس مهرها از فلز، سنگ، الستیک و اجزای آن بود و بر روی آنها اسم، القاب و عناوین افراد حک می‌شد. مهرها در قدیم حکم شناسنامه امروزی را برای افراد داشتند و اگر داد‌و‌ستدی می‌خواستند انجام دهند، به این واسطه به آن اعتبار می‌بخشیدند.»
این بخشی از گفته‌های آمنه موسوی است که نزدیک به ۲۵سال است در کتابخانه آستان‌قدس‌رضوی مشغول‌به‌کار است و سال‌هاست به‌طور تخصصی در حوزه مهر‌های اسنادی موجود در آستان‌قدس‌رضوی تحقیق و پژوهش می‌کند. این موضوع سبب شد با او درباره مهر‌های آستان‌قدس و اهمیت نقوش و مفاهیم و تاریخچه آنها به گفتگو بنشینیم.
اهمیت مهرها
تحقیق و بررسی درباره مهرها، می‌تواند به ما اطلاعاتی درباره اوضاع اجتماعی، فرهنگی، هنری، اقتصادی، اعتقادی، اخلاقی و موارد دیگر مردم درگذشته بدهد. همه افرادی که به‌نحوی با نهاد‌های دیوانی و اداری سروکارداشتند، ملزم به داشتن مهر بودند.
به گفته این پژوهشگر، کاربرد مهر در گذشته آن‌چنان زیاد بوده و عمومیت داشته است که موجب به وجود آمدن مشاغلی، چون مهرداری، مهرسازی یا حکاکی مهر و مهر‌فروشی شده و بخشی از کسب‌و‌کار افراد را شکل داده است.
همچنین انواع مهر در گروه‌های مختلف اجتماعی، اقتصادی، اعتقادی، هنری، اداری و... در اسناد آستان‌قدس موجود است که به شناخت ماهیت صاحب مهر و مشاغل و مناصب و تشکیلات اداری آستان در دوره‌های مختلف کمک می‌کند.
از‌این‌جهت ما در اسناد آستان‌قدس مهر‌های زیادی را می‌بینیم که هرکدام برگی از تاریخ را به ما نشان می‌دهند.
مهر پادشاهان و زنان درباری
اسناد تاریخی مختلف در بخش‌های احکام و فرمان‌ها، حواله یا برات، قبضِ رسید، اسناد هزینه و امور مالی آستانه، انواع گزارش‌های روزانه، ماهانه و سالانه، عریضه و اسناد مربوط به کمک‌های مالی به موالی، مشایخ و افراد نیازمند و زوار درراه مانده، اسناد مربوط به نذورات، اسناد مربوط به پرداخت مواجب و مستمری به کارکنان رسمی و غیررسمی آستانه، صاحب‌منصبان وکارکنان عادی، وقف‌نامه‌ها، انواع قرارداد‌ها شامل اجاره‌نامه، مبایعه‌نامه، مصالحه‌نامه، وصیت‌نامه و تسعیرنامه، ارقام، حکم یا فرمان، تصدیق‌نامه، تعهدنامه، قباله ازدواج، استشهادنامه، وکالت‌نامه، ضمانت‌نامه و اقرارنامه، مکاتبات و دستورالعمل‌های اداری و برخی از اسناد مربوط به درآمد‌های حاصل از موقوفات در گنجینه آستان‌قدس‌رضوی وجود دارد.
بر هر یک از این اسناد نیز مهر‌های مختلفی دیده می‌شود که شامل مهر شاهان، شاهزادگان، مهر صاحب منصبان دولتی مثل وزیر، مهر صاحب منصبان آستانه اعم از متولی، وزیر، مستوفی، مهر کارکنان آستانه شامل کارکنان دیوانی و غیر‌دیوانی، رسمی و غیررسمی، مهر علما و مجتهدان در تصدیق‌نامه‌ها و احکام شرعی و اسناد مربوط به پرداخت تکلف به علما و طلاب است؛ همچنین مهر شهود، زنان درباری و عوام نیز در میان مهرها دیده می‌شود.
شکل مهرها
شکل مهرها در دوره‌های مختلف نیز متفاوت بوده است. موسوی دراین‌باره می‌گوید: «هرچه پیشرفت علم و هنر و صنعت بیشتر می‌شد، ظرافت در طراحی مهرها نیز به همان نسبت بهتر و دقیق‌تر بود. شکل مهرها از دوره قبل از اسلام تا بعد از آن به صورت‌های دایره، مستطیل، مربع، بیضی، هشت‌ضلعی، بادامی، گالبی یا اشکی، پنج‌ضلعی، شش‌ضلعی، لوزی، ستاره، صنوبری یا خوشه‌انگوری و مهر‌های بدون ضلع طراحی و حکاکی شده است.
بعد از اسلام و به طور‌ویژه در دوره صفویه نیز برای جنس مهرها، سنگ عقیق و فیروزه سفارش و توصیه شده بود. به‌همین‌دلیل رواج مهر انگشتری با این سنگ‌ها را پس از این دوره بیشتر می‌بینیم، به‌طوری که حجم زیادی از مهرها را در دوره‌های مختلف، به خود اختصاص می‌دادند و مهر‌های آستان‌قدس نیز از این امر مستثنا نبود.»
جالب است بدانید که قدیمی‌ترین مهر آستان قدس رضوی مربوط به دوره صفویه است. در مرکز این مهر چنین حک شده است: «گلی که یک ورقش آبروی نه چمن است/ نشان خاتم سلطان دین ابوالحسن است» و بر حاشیه آن نیز نام‌های دوازده امام (ع) حک شده است.
جنس مهرها
جنس مهر‌های آستان‌قدس به‌عنوان مهر سازمانی با یکدیگر متفاوت بوده و میانشان مهر‌هایی از جنس طلا، الماس، فیروزه، زمرد، عقیق، یشم و نقره هم دیده می‌شود. استفاده از این سنگ‌های گران‌قیمت در ساخت مهر البته دلیل دارد. فاطمه موسوی توضیح می‌دهد: «چون تولیت‌کل با شاه وقت در هر دوره بود، مهرها در اختیار پادشاه یا نایبان وی قرار داشت، لذا مهر از جنس مرغوب و سنگ‌های قیمتی ساخته می‌شد. این موضوع را می‌توان از اسنادی که باقی مانده است، دریافت، اما به‌دلیل جلوگیری از جعل مهرها، رسم شکستن مهرها بعد از فوت صاحب مهر، معمول بوده است؛ به‌همین‌دلیل مهر‌های کمی از افراد باقی مانده است.
همچنین جنس مهرها با‌توجه‌به طبقه اجتماعی و سلیقه افراد، متفاوت بود. پادشاهان و شاهزادگان، از فلزات گران‌بها و سنگ‌های قیمتی و طبقات اجتماعی پایین‌تر از برنج یا مس درساخت مهرشان استفاده می‌کردند.»
سَجع مهرها
هر‌مهر بخش‌های مختلفی دارد که مهم‌ترین آنها سجع یا نوشته اصلی در وسط مهر است که آن را به‌صورت بزرگ حک می‌کرده‌اند. در بررسی مجموعه اسناد آستان‌قدس‌رضوی، فضای داخلی بیشتر مهرها به دو یا سه قسمت تقسیم شده‌اند. در بخش فوقانی مهر، عباراتی مبنی بر ستایش خدا و ائمه (ع)، آیه یا بخشی از آیه قرآن و اسماء جلاله مثل «العزه لله»، «هو»، «هو المعز» حک شده است.
در قسمت پایین مهر، کلمات فارسی و عربی با محتوای تواضع و فروتنی در برابر خداوند، پس از آن، نام صاحب مهر، سپس نام پدر یا لقب و سیادت افراد به ترتیب درج شده است. تاریخ ساخت مهر نیز در پایین یا بین خطوط آمده است. آیات، احادیث، دعا و عبارات عربی در مضمون مهر‌های اوایل دوره صفویه بیشتر دیده می‌شود.
افزون‌برآن، عبارات موزون فارسی و عربی در سجع مهر‌های این دوره بیشتر به چشم می‌خورد. مضامین این آیات، بیشتر بر اصول دین، توحید، امامت و معاد تأکید دارد.
آیات، احادیث و دعا‌ها و عبارات عربی در دوره افشاریه نسبت به دوره صفویه بسیارکم است و در دوره قاجار به حداقل می‌رسد و در این دوره سجع مهر، به نام شخص، سیادت و نام پدر محدود می‌شود. بنا به ارادتی که صاحب‌منصبان به نام پیامبر‌خدا (ص) داشتند، در دوره صفویه حدود هفتصد مهر و در دوره افشاریه حدود پانصد مهر با نام محمد همراه است؛ اما در دوره قاجاریه با حجم انبوهی از نام محمد، در کنار نام اصلی، در مهرها مواجه هستیم.
مهر اشخاص
مطالعه و بررسی اسناد نشان می‌دهد کارکنان عادی و صاحب‌منصبان آستان‌قدس نیز هرکدام، دو یا چند مهر داشته‌اند که در مواقع خاصی از آنها استفاده می‌کرده‌اند؛ همچنین در مواردی کلمه خادم که در سجع مهر افراد دیده می‌شود، معنی شغل برای صاحب مهر را ندارد، بلکه به‌خاطر ارادت به حضرت‌رضا (ع) خود را خادم و خدمتگزار آن حضرت معرفی کرده‌اند.
در تعدادی از این اسناد همچنین مهر غیرشخصی (حقوقی و اداری) نیز مشاهده می‌شود که تعداد آنها اندک است؛ درواقع از دوره ناصرالدین‌شاه بر اثر روابط سیاسی، تجاری، فرهنگی ایران با کشور‌های هم‌جوار و اروپایی، به‌منظور تسریع در روابط، نهاد‌ها یا سازمان‌هایی شکل گرفتند که هرکدام، مهر مخصوص به خود را داشتند؛ ازاین‌رو مهر‌های حقوقی یا غیرشخصی نیز متداول شدند. قدیمی‌ترین مهر‌های سازمانی مهر‌های آستان‌قدس‌اند که تعداد این مهرها از دوره پهلوی افزایش یافته است.
* این گزارش چهارشنبه ۲ آبان‌ماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۳۳۱ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
