از شیرمرغ تا جان آدمیزاد در دوشنبهبازار محله مهرگان پیدا میشود 
برادران شهید پیروی بر زمین نماندن تفنگ برادر راهی جبهه شدند 
قدمت هزار‌ساله دفن اموات در حرم‌رضوی
بعد از شهادت امام‌رضا (ع) در آخر‌ماه صفر سال ۲۰۳ قمری و دفن پیکر مطهر آن حضرت در سرداب کاخ حُمید بن قحطبه طایی، این مکان به‌تدریج به‌عنوان یکی از مهم‌ترین اماکن مذهبی در شرق ایران مورد‌توجه قرار گرفت، آن‌چنان که نه‌تنها پیروان مذهب اهل‌بیت (ع)، بلکه مسلمانانی از دیگر مذاهب اسلامی هم به شوق زیارت مرقد مطهر فرزند رسول‌خدا (ص) بار سفر می‌بستند و راهی مشهد می‌شدند.
نمونه‌هایی از این عرض ارادت‌ها را می‌توان در اشعار شاعران بزرگی مانند سنایی غزنوی دید: «دین را حرمی است در خراسان/ دشوار تو را به محشر آسان». بدیهی است که این شهرت معنوی باعث می‌شد جمع زیادی از مؤمنان وصیت کنند پیکرشان، بعد از مرگ، به مشهد منتقل و در جوار بارگاه ثامن‌الحجج (ع) به خاک سپرده شود؛ بنابراین، توجیه تاریخی این مطلب ابدا دشوار نخواهد بود که تاریخ دفن در حرم‌رضوی را با تاریخ شکل گرفتن روضه‌منوره یکی بدانیم؛ یعنی چیزی در حدود ۱۲۰۰ سال.
آخرین برنامه از فصل سوم سلسله‌نشست‌های «قصه‌های حرم» به موضوع تاریخ دفن در حرم‌رضوی اختصاص داشت؛ گزارشی تاریخی که با روایت جواد نوائیان رودسری، تاریخ‌پژوه و حرم‌شناس، سه‌شنبه این هفته هم برگزار شد تا علاقه‌مندان به تاریخ حرم‌مطهر‌رضوی را گرد هم جمع کند.
گزارش پیش رو، بخشی از اطلاعات ارائه‌شده در این نشست است.
پرونده مستند و هزار‌ساله دفن در حرم
هر چند که موضوع دفن اموات در جوار بارگاه منور رضوی، چنان‌که اشاره کردیم، می‌تواند قدمتی به طول ۱۲۰۰ سال داشته باشد، شواهد تاریخی مربوط به آن، حدود هزار سال قدمت دارد. قدیمی‌ترین گزارش در‌این‌باره را ابوالفضل بیهقی در کتاب تاریخ مشهور خودش (تاریخ بیهقی) و ضمن گزارش مربوط به زندگی و مرگ ابوالحسن عراقی دبیر، دیوان‌سالار مشهور عهد غزنوی آورده است.
بیهقی می‌نویسد: «و روز دوشنبه، ششمِ شعبان، بوالحسنِ عراقی دبیر گذشته شد [(مُرد)]رحمه الله علیه؛ وصیت بکرد تا تابوتش به مشهدِ علی موسی‌الرضا -رضوان الله - علیه بردند به توس و آنجا دفن کردند که مالِ این کار را در حیات خود بداده بود... و من در سنه احدی و ثلاثین [سال ۳۱؛ منظور سال ۴۳۱ قمری است]که به توس رفتم... و به نوغان رفتم و تربتِ رضا را -رضی الله عنه- زیارت کردم، گورِ عراقی را دیدم در مسجدِ آنجا که مشهد است در طاقی پنج گز از زمین تا طاق و او را زیارت کردم.»
برابر اسناد تاریخی، ابوالحسن عراقی دبیر در سال ۴۲۹ قمری دارفانی را وداع گفته است؛ بنابراین قدمت خبر دفن در جوار بارگاه ملکوتی امام‌رضا (ع) را باید همین سال بدانیم. پس از آن، تا حدود نود سال بعد، به گزارش‌های دیگری درباره دفن درگذشتگان در این مکان مقدس بر‌نمی‌خوریم، ولی قطع‌به‌یقین چنین سنتی در مشهد رضوی آن دوره وجود داشته است.
در سال ۵۱۰ قمری و بعد از درگیری میان مردم تابران و مشهد که به کشتار تعداد زیادی از اهالی شهر انجامید، پیکر کشته‌شدگان را در فضایی واقع در شمال حرم‌رضوی به خاک سپردند؛ اطراف جایی که احتمالا مسجدی به نام امام‌رضا (ع) در آن ساخته بودند و مشهور بود در نهری که در کنار این مسجد جاری بود، پیکر مطهر امام (ع) را غسل داده و به خاک سپرده‌اند و این نخستین بار در تاریخ مشهد است که سخن از ایجاد یک قبرستان مستقل در جوار حرم به میان می‌آید.
با این حال، برخی قدمت این گورستان قدیمی را که بعد‌ها به گورستان «قتلگاه» یا «غسلگاه» مشهور شد، به دوره حیات امام رضا (ع) و وقف آن حضرت بر می‌گردانند که البته این ادعا، فاقد سند تاریخی است و نمی‌توان به آن اعتنا کرد.
در وجود گورستان قتلگاه، طی قرن ششم قمری، از آن جهت که محل دفن مفسر و عالم بزرگ جهان تشیع، «فضل بن حسن طبرسی» بوده است، نمی‌توان تردید چندانی داشت. طبرسی در سال ۵۳۲ قمری درگذشت و در این مکان که در آن وقت گورستانی شناخته شده بود، به خاک سپرده شد.
توسعه تدفین در فضای اماکن متبرکه
به‌تدریج و در دوره‌های بعد، قبرستان قتلگاه توسعه پیدا کرد و حتی در جبهه جنوبی و شرقی حرم رضوی هم قبرستان‌های مستقل دیگری ساخته شد. این مکان‌های دفن مؤمنان، به غیر از قبرستان‌های قدیمی به وجود آمده در مشهد مانند «میرهوا» یا «میرهما» بود که به‌طور جداگانه و در محلات مختلف شهر مشهد شکل می‌گرفتند و بعد از مدتی از بین می‌رفتند.
به نظر می‌رسد هم‌زمان با تدفین اموات در گورستان قتلگاه و دیگر قبرستان‌های اطراف حرم، دفن درگذشتگان در داخل اماکن متبرکه هم ادامه داشت. در این زمینه گزارش‌های متعددی داریم که عموما مربوط به دوره صفویه است.
با‌این‌حال، گزارشی درباره دفن «خانزاده خانم»، مادر «گوهرشاد خاتون»، در رواق دارالسیاده وجود دارد که می‌تواند خبر از برقراری چنین رسمی در حرم مطهر، طی دوره پیشاصفویه بدهد. با آغاز دوره صفویه و تغییر بنیادین ساختار‌های سازمانی و عمرانی در حرم‌رضوی، برنامه دفن اموات نیز وارد مرحله‌ای جدید شد.
در میان فرمانروایان صفویه، شاه تهماسب یکم، اولین کسی بود که خواست بعد از مرگش او را در حرم‌مطهر دفن کنند. مکانی در شمال ضریح امام‌رضا (ع) که بعد‌ها به «صفه شاه‌تهماسبی» مشهور شد، محل دفن این فرمانروای صفوی بود.
این روال، به‌ویژه در دوره شاه‌عباس‌یکم شتاب مضاعفی به خود گرفت. در این دوره، بسیاری از بزرگان و درباریان به تبعیت از شاه، به ساخت‌و‌ساز در فضای اطراف حرم‌مطهر رو آوردند؛ الله وردی‌خان، سپهسالار لشکر ایران، یکی از این افراد بود که رواقش در حرم‌مطهر در زمره زیباترین بنا‌های جهان اسلام قرار دارد.
الله وردی‌خان را بعد از مرگ، طبق وصیتش، در همین رواق به‌خاطر سپردند. حاتم‌بیگ اردوبادی، وزیر مشهور شاه عباس‌یکم و بانی رواق حاتم‌خانی، هم در رواق خودش مدفون شده است. در واقع کسانی که در حرم امام‌رضا (ع) دست به کار عمرانی می‌زدند، این موقعیت را برای خود محفوظ می‌دانستند که در فضای احداث‌شده، صاحب مدفنی باشند و این رویه در دوره‌های بعد، ازجمله دوره قاجار هم ادامه پیدا کرد.
در دوره صفویه، شاهد دفن تعدادی از علمای نامدار شیعه در حرم مطهر هستیم؛ سیزده عالم جبل‌عاملی، از جمله شیخ بهایی و شیخ حر عاملی در زمره این علمای مدفون قرار دارند که به استثنای این دو نفر، بقیه در صحن عتیق به خاک سپرده شده‌اند.
کتیبه مقبره‌ای در صحن نو که در سال ۱۳۴۱ به شخصی واگذار شد تا پس از مرمت به عنوان مقبره شخصی مورد استفاده قرار گیرد
دفن اموات در رواق‌های مشهور
دفن اموات در حرم‌مطهر‌رضوی، طی دوره افشاریه و قاجاریه (زندیه بر مشهد مسلط نشد)، با تکیه بر فضا‌های داخل رواق‌ها ادامه پیدا کرد. برخی از برجسته‌ترین افراد تاریخ معاصر ایران، در داخل رواق‌های مهم حرم‌مطهر، مانند دارالحفاظ و دارالسیاده دفن شدند.
عباس‌میرزا نایب‌السلطنه یکی از این افراد بود که در سوم آبان سال ۱۲۱۲ خورشیدی و هنگام لشکرکشی برای خواباندن شورش در هرات، دارفانی را وداع گفت و در دارالحفاظ حرم مطهر، کنار پله‌های ورودی به دالان مسجد گوهرشاد به خاک سپرده شد.
احتمالا از همین دوره، نایب‌التولیه‌ها هم برای خود حق دفن در مکان‌های خاص حرم‌مطهر‌رضوی را در نظر گرفتند؛ افرادی مانند علی‌اکبر قوام‌الملک‌شیرازی، میرزامحمدخان سپهسالار، سیدجلال‌الدین تهرانی و.... این موضوع البته تنها شامل نایب‌التولیه نبود، برخی اشراف قاجار و پیشکار‌های حکومتی نیز چنین حقی برای خود قائل می‌شدند.
به عنوان مثال، میرزامحمدرضا مستوفی، ملقب به مؤتمن‌السلطنه که در دوره‌های گوناگون پیشکار و وزیر مالیه خراسان بود، بعد از درگذشت در ربیع‌الثانی سال ۱۳۰۸ قمری (آبان ۱۲۶۹ خورشیدی) در مقبره‌ای که خاص خودش در رواق دارالسیاده ساخته بود به خاک سپرده شد. سنگ این مقبره به‌دلیل محتوای وقفی آن هم‌چنان در کنار درِ خروجی به سمت مسجد گوهرشاد باقی است.
فرایند تدفین در دوران معاصر
با احداث صحن نو و نیز برخی تغییر کاربری‌های حجره‌های صحن عتیق در دوره قاجاریه، فصل جدیدی از دفن اموات در حرم‌رضوی آغاز شد. تعدادی از نایب‌التولیه‌ها و افراد ذی‌نفوذ توانستند اجازه دفن در حجره‌ها را به‌صورت خانوادگی به دست آورند؛ افرادی مانند میرزاحسین‌خان طباطبایی نائینی، آخرین نایب‌التولیه دوره قاجار (مدفون در یکی از حجره‌های شمالی صحن عتیق). به تدریج دفن در حجره‌ها حالت عمومی یافت و مقبره‌های این بخش با شرایط ویژه به افراد خاص واگذار می‌شد.
در این فضاها، به‌ویژه در صحن نو افراد مشهوری مانند میرزاعبدالجواد جودی، شاعر مشهور اهل‌بیت (ع)، در دوره قاجاریه دفن شدند. هم‌زمان با این روند، دفن در صحن عتیق و نو ادامه یافت.
در سال ۱۳۵۳ خورشیدی، با خالی کردن فضای زیر صحن نو، نخستین قبرستان زیرسطحی در حرم‌رضوی احداث شد که بعد‌ها در قسمت‌های دیگر حرم مطهر توسعه پیدا کرد؛ با‌این‌حال، دفن امواتی که دارای خدمات اجتماعی بودند یا به‌نوعی شهرت خوبی در میان مردم داشتند، در فضای راهرو‌های ورودی صحن و کفشداری‌ها ادامه یافت؛ بزرگانی مانند آیت‌الله حاج‌شیخ مجتبی قزوینی (مدفون کفشداری صحن عتیق) و مرحوم دکتر رجایی بخارایی، استاد فقید دانشگاه فردوسی (دفن‌شده در راهرو غربی ایوان عباسی)، در زمره این افراد قرار دارند.
حرم رضوی طی یک قرن اخیر، مدفن بسیاری از شخصیت‌های برجسته علمی، فرهنگی و سیاسی بوده است که به امید بهره‌مندی از انوار قدسی حضرت ثامن (ع) و بر طبق وصیت خود یا خواست اقوامشان، در حرم‌مطهر به خاک سپرده شده‌اند؛ بزرگانی مانند آیت‌الله شیخ محمد خالصی (رهبر قیام مردم عراق علیه انگلیس در راهرو بین دارالولایه و دارالسیاده)، شیخ حسنعلی نخودکی اصفهانی (ایوان عباسی-دارالحجه)، آیت‌الله محمد کوهستانی (راهرو خالصی)، آیت‌الله سیدهاشم میردامادی (دارالسلام)، آیت‌الله سید ابراهیم رئیسی (دارالسلام)، آیت‌الله عباس واعظ طبسی (توحیدخانه)، حاج‌آقاحسین ملک و پدر وی، حاج محمدتقی ملک‌التجار (دارالحفاظ).
* این گزارش چهارشنبه ۲۲ خردادماه ۱۴۰۴ در شماره ۴۵۰۹ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
