قرآن برای حسین آمنا حکم اکسیژن را دارد 
سیدمحمد موسوی‌نژاد؛ مدرس قناعت و خلوص و دل‌سوزی 
گذر «حوض‌لقمان» قدیمی‌ترین کوچه خیابان عبادی است
تغییرات بافت شهر مشهد در دو قرن گذشته به اندازه‌ای زیاد بوده که فقط با تطبیق نقشه‌های گوناگون قدیم و جدید می‌توان به واقعیت و تاریخچه برخی مسیر‌های کهن آن پی برد. این تغییرات فقط به ساختار بنا‌های قرارگرفته در این مسیر‌ها محدود نشده است و در بسیاری از موارد شامل طول و عرض و حتی ابتدا و انتهای آنها نیز می‌شود.
یکی از این موارد، کوچه‌ای است که مشهدی‌ها آن را با نام «کوی سعادت» یا «شهید محمدزاده یک» می‌شناسند. این کوچه که محدوده‌ای به موازات خیابان عبادی (تقریبا از چهارراه عبادی کنونی و خواجه‌ربیع تا میدان شهدا) را به خود اختصاص داده است، روزگاری ابتدایش به بالاخیابان (خیابان آیت‌الله شیرازی کنونی) متصل می‌شده و انتهایش هم باغات مجاور بهره یا همان باروی شهر بوده است.
با این همه، تحولات به‌وجودآمده در این محدوده شهر، وضعیت این کوچه را بسیار تغییر داد، تا حدی که بسیاری از ساکنان امروزش هم از گذشته آن هیچ خاطره‌ای ندارند. منظورمان از گذشته، دورانی است که این مسیر با نام کوچه حوض‌لقمان خوانده می‌شد.
نام‌های کوی سعادت در گذر تاریخ
مسیر بررسی‌شده در این نوشتار، در گذر زمان با نام‌های گوناگونی معرفی شده است. متأسفانه در اسناد مکتوب باقی‌مانده از سال‌های پیش از حکومت قاجار‌ها بر ایران و حتی تا دوران مشروطه به‌جز عنوان «اراضی مجاور باغ هشت‌آباد» و «کوچه منتهی به برج‌و‌باروی شمال‌شرقی شهر» نام‌های دیگری برای این مسیر نیامده است.
نخستین و قدیمی‌ترین نام شناسایی‌شده برای این محدوده، کوچه «حوض‌لقمان» است که اواخر دوره قاجار به‌دلیل احداث حوض‌انباری به همین نام در ابتدای این کوچه به آن داده شده است.
این عنوان تا ایجاد کامل میدان مجسمه سابق (شهدای‌کنونی) نام رسمی کوچه بود، اما پس از آن با ایجاد نخستین‌ساختمان آتش‌نشانی مشهد در بخشی از اراضی قبرستان سابق، کوچه به نام کوچه آتش‌نشانی معروف شد.
این درحالی بود که به‌دلیل مالکیت خاندان جهانبخش بر بخشی از اراضی این کوچه، مدتی هم به نام ایشان، کوچه جهانبخش، خوانده می‌شد. اندکی بعد، با سکونت مردی قصاب که برای نازایی، گشایش بخت و حل مشکلات مردم سرکتاب باز می‌کرد و دعا می‌نوشت، کوچه به نام او، به کوچه «محمد قصاب» معروف شد. این شهرت به حدی گسترش پیدا کرد که در برخی نقشه‌های میانه سده چهاردهم خورشیدی، مسیر به نام او، کوچه محمد قصاب ثبت شده است.
نام محمد قصاب تا سال‌ها پس از پیروزی انقلاب اسلامی برای معرفی این مسیر به کار می‌رفت، اما در دهه ۷۰ عنوان کوی سعادت برای آن برگزیده شد و هنوز هم فرعی‌های کوچه با عنوان سعادت شناسایی می‌شوند.
در این بین با توجه به اینکه پس از ایجاد خیابان خواجه‌ربیع، چهار فرعی سابق بن‌بست این کوچه به خیابان جدید متصل شدند، عناوین خواجه‌ربیع ۲ تا ۱۰ برای این کوچه و فرعی‌های آن به کار گرفته شد که با تغییر نام خواجه‌ربیع به آیت‌الله عبادی، به عبادی ۲ تا ۱۰ تغییر کردند.
اکنون هم کوچه مدنظر با افزوده‌شدن نام «شهیدناصر نعمتی» به‌عنوان نام رسمی، همزمان تابلو «شهیدنعمتی۴» را نیز دارد و مردم همچنان به آن کوی سعادت می‌گویند.
نمایی از مسجد علی‌اکبری‌ها
روزگار کوی سعادت در دوره قاجار
اسناد موجود بازگوکننده این واقعیت است که قدمت کوی سعادت کنونی به سال‌های پیش از حکومت ناصرالدین شاه قاجار می‌رسد. البته متأسفانه هیچ سند مکتوبی درباره وضعیت این مسیر در آن دوران در دسترس نیست. قدیمی‌ترین سندی که به‌طور دقیق در آن به این کوچه اشاره شده، نقشه تهیه‌شده به کوشش ژولیس دالمج از مشهد میانه عهد ناصری است.
در این نقشه کوچه مدنظر مسیری ترسیم شده که تقریبا رو‌به‌روی کوچه باغ‌عنبر (از بالاخیابان به سمت شمال و پس از اندکی با یک شکست به سمت شمال‌غرب) منشعب شده و به باغ‌های مشجر بالاخیابان ختم می‌شده است.
همچنین ضلع غربی قبرستان در این محدوده شهر بخش عمده‌ای از این مسیر را به خود اختصاص داده بوده است؛ در آن زمان پنج فرعی از جانب شرقی و یک فرعی از جانب غربی این مسیر منشعب می‌شده که در این بین، سومین فرعی شرقی به کوچه‌نو می‌پیوسته و یگانه‌فرعی غربی هم مسیر جداسازی باغ هشت‌آباد از دیگرباغات منطقه بوده است.
با سکونت مردی که برای گشایش بخت و حل مشکلات مردم سرکتاب باز می‌کرد، کوچه به نام «محمد قصاب» معروف شد
در این نقشه هیچ نامی برای این مسیر و قبرستان مجاور آن مشخص نشده و تنهابنای عمومی این محدوده جزو قبرستان منجلاب قرارگرفته در حاشیه شمال‌غربی آن است. همچنین به روایت نقشه دالمج، در سال‌های میانه سده سیزدهم خورشیدی (یعنی ۱۵۰ سال پیش) بخش عمده این کوچه در جانب شرقی، یعنی درست پس از فرعی چهارم تا انتهای آن به باغات و فضای سبز اختصاص داشته و همین وضعیت در جانب غربی نیز پس از محدوده قبرستان تکرار می‌شده است.
پیش از قبرستان نیز فقط یک خانه کوچک مسکونی قرار داشته، اما در ادامه این مسیر را در روی نقشه سبز رنگ می‌بینیم که نشان از وجود باغ‌های فراوان دارد.
وضعیت این کوچه در سال‌های پایانی حکومت قاجار‌ها بر مشهد نیز، به گواه نقشه هرتسفیلد، تغییر محسوسی نداشته است. بر‌اساس این نقشه، در این دوره زمانی فقط یک فرعی به فرعی‌های بن‌بست در قسمت شرقی کوچه افزوده شده است.
تغییرات بی‌شمار کوی سعادت در عصر پهلوی‌ها
بیشترین تغییرات کوچه حوض‌لقمان در نیمه نخست قرن چهاردهم خورشیدی رخ داده است. بر‌اساس نقشه‌های موجود سال ۱۳۱۰ خورشیدی فقط مسیر ایجاد خیابان خواجه‌ربیع مشخص شده، اما محدوده میدان مجسمه آینده هنوز تعیین نشده بود.
اسناد می‌گویند که خیابان خواجه‌ربیع و میدان مجسمه، هردو در سال ۱۳۲۵ ایجاد شده‌اند و در جریان این فرایند، بخش نخست کوچه حوض‌لقمان (محدوده پیش از قبرستان) در طرح میدان قرار گرفته و به‌جز بخش کوچکی که مجاور خود حوض‌آب لقمان بوده، بقیه کوچه تخریب شده است. این حوض‌آب هم اندکی بعد به مسجد حوض‌لقمان تبدیل شده است.
نکته مهم دیگر در جریان این تغییروضعیت، تبدیل بقایای قبرستان کوچه به نخستین آتش‌نشانی مشهد است. این بنای تازه‌تأسیس بخش ابتدایی کوچه را به خود اختصاص داده است. به همین دلیل هرچند کوچه در بیشتر اسناد حوض‌لقمان نام داشته، با نام آتش‌نشانی نیزشناخته می‌شده است.
تغییر عمده بعدی کوچه در سال‌های دهه ۴۰ و پس از تبدیل برج و باروی انتهایی مسیر آن به کوچه یغما رخ داده است. در جریان این تغییر، باغات انتهایی کوچه به‌تدریج به پلاک‌های مسکونی بزرگ تبدیل و سپس به مرور زمان کوچک‌مقیاس شده‌اند.
گواه این تغییر تدریجی، وجود پلاک‌های متعدد ممیزدار در بیشتر کوچه‌های بخش انتهایی این مسیر است که از تقسیم پلاک‌های بزرگ‌تربه پلاک‌های کوچکتر- پس از اجرای نخستین عملیات پلاک‌کوبی شهرداری مشهد در سال‌های ابتدایی دهه ۵۰ قرن چهاردهم خورشیدی-حکایت دارد.
در همین بازه زمانی تعداد فرعی‌های کوچه نیز تغییر درخورملاحظه‌ای کرده است؛ این کوچه در نقشه سال ۱۳۵۰ خورشیدی مشهد هفت فرعی (در قسمت شرقی) و سه فرعی (در بخش غربی) دارد. البته همه فرعی‌هادر بخش غربی بن‌بست هستند، اما چهار کوچه از فرعی‌های قرار گرفته در قسمت شرقی کوچه به خیابان خواجه‌ربیع منتهی می‌شوند.
به عبارت دیگر، در جریان تغییرات رخ‌داده در نیمه نخست قرن چهاردهم خورشیدی، به‌رغم حذف بخش نخست کوچه (یعنی محدوده اتصال آن با بالاخیابان) تعداد ورودی‌های آن از یک ورودی به پنج ورودی افزایش پیدا کرده و به‌دلیل افزوده‌شدن باغات انتهایی آن نیز به محدوده مسکونی، میزان سکونت در آن بسیار بیشتر شده است.
ضمن اینکه در همین دوره و در اواخر دهه ۴۰، با توجه به حذف دسترسی مستقیم مردم محل به مسجد حوض‌لقمان، در ابتدای نخستین‌فرعی غربی کوچه مسجد علی‌اکبری‌ها به همت روحانی وقت محل، مرحوم آیت‌الله فریدزاده، ایجاد شده است.
ورودی کوی‌سعادت از کوچه شهید نعمتی
دوران نوسازی کوی سعادت پس از انقلاب
کوچه حوض‌لقمان، پس از انقلاب هم تغییرات مهمی را به خود دید. یکی از این رخدادها، حذف بخش دیگری از ابتدای کوچه در جریان طرح نوسازی بافت میدان شهدای مشهد است. در جریان این طرح نوسازی، هم ساختمان آتش‌نشانی و هم خانه‌های پشت آن، تخریب و به پایانه اتوبوس درون‌شهری تبدیل شده است. به این صورت، مسیر ابتدایی این گذر (کوچه هشت‌آباد سابق و کوچه محمدزاده کنونی) مشترک شده است.
همچنین تعدادی از پلاک‌های نخست فرعی‌های اول و دوم شرقی کوچه در محل اتصال با خیابان عبادی در همین طرح تخریب شده است. دامنه این تخریب‌ها به خود کوچه هم سرایت کرده است؛ به نحوی که اکنون نیز در حاشیه شرقی کوچه چند زمین رهاشده ناشی از تخریب پلاک‌های مسکونی سابق دیده می‌شود. در وضعیت کنونی کوی سعادت دارای هفت فرعی شرقی و شش فرعی غربی است.
در این بین، فرعی سعادت ۲ که نخستین‌فرعی غربی است، میزبان بنا‌های مسکونی قدیمی کوچه است، اما متأسفانه بیشتر این بنا‌ها در طول زمان دستخوش تغییرات بدون قاعده شده و ارزش هویتی خود را از دست داده‌اند. منزل محمد قصاب نیز در همین فرعی قرار داشته است.
از این منظر، کوچه‌های سعادت ۵ با داشتن یک کوچه دردار و یک خانه پهلوی دوم بسیار زیبا و سعادت ۱۱ نیز با داشتن چند خانه زیبای پهلوی اول و دوم که روی در یکی از آنها نقشه ایران ترسیم شده است، فرعی‌های هویتی و ارزشمند این مسیر هستند.
همچنین حدفاصل سعادت‌های ۱۱ و ۱۳ چند پلاک ارزشمند قرار دارد، اما بی‌شک ارزشمندترین پلاک کنونی کوچه، دومین پلاک آن (در جانب غربی) است که کاشی سردرش یکی از جاذبه‌های کمترشناخته‌شده میدان شهدای مشهد محسوب می‌شود.
سرانجام اینکه ایجاد چند مؤسسه قرآنی و دانشگاه شهیدمطهری واحد برادران در این کوچه و فرعی‌های آن در دهه اخیر موقعیت این کوچه را نسبت به برخی مسیر‌های مشابه کمی فرهنگی‌تر کرده است.
نامداران کوی سعادت
محمد قصاب را بدون هیچ اغراقی باید شناخته‌شده‌ترین ساکن این کوچه در تاریخ آن دانست؛ قصابی که شهرت کارش به‌حدی بود که کمترکسی فامیلش را به یاد دارد و همه او را با حرفه ظاهری و البته سرکتاب بازکردنش می‌شناسند.
آیت‌الله احمد فریدزاده، از مبارزان دوران انقلاب اسلامی و بانی مسجد علی‌اکبری‌ها و پدر شهید جمال فریدزاده، دیگرچهره مشهوری است که دورانی در این کوچه سکونت داشته است. مرحوم حسین فروردین پورعظیمی، واقف دبستان فروردین محله راه آهن، نیز از دیگرساکنان سال‌های پیش کوی سعادت است.
همچنین باید از خاندان عرفانیان که بزرگشان مالک بخشی از زمین‌های مجاور کوچه یغما بوده و گاوداری داشته، خاندان شاهرخ که بزرگشان از مسئولان ثبت احوال پیش از انقلاب بوده و حاج کریمی که مالک کفاشی مسعود میدان شهدا بوده است، به‌عنوان دیگرقدیمی‌هایی یاد کرد که عمرشان را در این کوچه به پایان رسانده‌اند.
برخی اعضای خاندان‌های کهن ابن‌الرضا، میرنژاد، هژبرالساداتی، بلبل‌شکری، شعاعی آستانه، نزاکتی رضازاده، ابراهیم‌زاده، رضوی، رشیدی و آهنگران نیز دورانی در این کوچه ساکن بوده‌اند یا هنوز هستند.
همچنین باید از خانواده غفاریان که بزرگ آنها، حاج‌احمد، معمار برخی ساختمان‌های همین کوچه است، خاوریان که برخی تجهیزات مسجد علی‌اکبری‌ها را وقف کرده‌اند و عزیزی که بزرگ آنان یعنی مرحوم محمد عزیزی، بنای حسینیه حضرت‌زینب (س) را وقف کرده است، به‌عنوان دیگرساکنان مشهور این کوچه یاد کرد.
خانواده‌های فغانی، اسحاقی حقیقی، پایدار، امانلو و ضیاءالحق نیز از دیگرخانواده‌های قدیمی این کوچه محسوب می‌شوند که از هر‌کدام آنان عزیزی در دوران دفاع مقدس به شهادت رسیده و حالا نامش زینت‌بخش فرعی‌های این کوچه و خیابان عبادی است.
سرانجام اینکه مرحوم آیت‌الله معصومی، نماینده فقید ولی فقیه در دانشگاه آزاد و عضو اسبق مجلس خبرگان، هم منزلی در این کوچه داشته است که هنگام حضور در مشهد در آن اقامت می‌کرده و اکنون نیز محل سکونت وابستگان ایشان است.
* این گزارش چهارشنبه ۲۰ فروردین‌ماه ۱۴۰۴ در شماره ۴۴۶۱ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
