تماشای پرندگان مهاجر در تالاب کشف‌رود 
امیریه ۳۷ شهر چهار‌هزارنفری 
کوچه مهرآیین، روزگاری میزبان قراول‌خانه مشهد بود
تغییرات رخ‌د‌اده در ساختار اجتماعی و انسانی شهر مشهد، به‌حدی زیاد است که بسیاری از کوچه‌ها و مسیر‌های بافت صفوی یا دقیق‌تر بگوییم شاه‌طهماسبی شهر، در یک سردرگمی خاص گرفتار شده‌اند. از یک‌سو پلاک‌های موجود در این کوچه‌ها مورد‌توجه سرمایه‌گذارانی قرار گرفته است که قصد ایجاد بنا‌های اقامتی کوچک و بزرگ را دارند و از‌دیگر‌سو هستند خانواده‌هایی که هنوز دل‌بسته حضور در این بافت‌اند و حاضر به فروش پلاک‌های خود نیستند.
البته این گروه دوم خود به دو دسته تقسیم می‌شوند؛ برخی از آنان علاوه بر اینکه حاضر به فروش پلاک خود نیستند، منزل مسکونی خود را هم ترک نمی‌کنند و در آن سکونت دارند، اما برخی دیگر این منزل را یادگار آبا و اجدادی می‌دانند و کج‌دار‌و‌مریز به حفظ آن می‌پردازند.
این چندگانگی باعث شده است بسیاری از کوچه‌های بافت قدیم شهر، به‌ویژه در محدوده منطقه۸ که از تخریب‌های منظم ناشی از طرح توسعه حرم‌مطهر‌رضوی و نوسازی اطراف آن در امان مانده‌اند، تبدیل به گذر‌هایی گرفتار بین دیروز و امروز شوند. فرعی مهرآیین، با عمری ۱۵۰ساله در کوچه چهنو (امام‌رضا (ع) ۵) واقع در محله سرشور، نمونه بارزی از مسیر‌های گرفتار در این وضعیت است.
اسامی کوچه «مهرآیین» در طول زمان
نخستین نامی که برای کوچه مهرآیین کنونی در اسناد و نقشه‌ها ثبت شده «کوچه قراول‌خانه» است. دلیل این نام‌گذاری به بهترین نحو در نقشه دالمج نشان داده شده است. در این نقشه نخستین پلاک شرقی کوچه مورد‌نظر، مکان حضور قوای انتظامی درون‌شهری یا همان قراول‌خانه بوده است. این نام تا نیمه‌های دهه۴۰ قرن ۱۴خورشیدی هم برای معرفی کوچه مورد‌نظر کاربرد داشت، اما پس از آنکه شهرداری مشهد تصمیم به نام‌گذاری کوچه‌های شهر گرفت، عنوان این مسیر هم تغییر پیدا کرد.
دلیل این تغییر نام هم حذف قراول‌خانه از ساختار شهری و در نتیجه بی‌معنی شدن نام قبلی بود. در جریان این تغییرات نام مهرآیین برای فرعی دوم (در سمت جنوبی) کوچه چهنو انتخاب شد تا با دو فرعی دیگر این محدوده یعنی مهراندیش و مهرافروز هماهنگی داشته باشد.
این نام هنوز هم در تابلوی ابتدای کوچه مورد‌نظر جلب‌توجه می‌کند. البته در سال‌های پس از انقلاب اسلامی و با شماره‌دار شدن فرعی‌های چهنو، نخست در کنار این نام عنوان چهنو۴ و در سال‌های اخیر با شماره‌دار شدن فرعی‌های بن‌بست این مسیر عنوان چهنو۶، در کنار کلمه مهرآیین به‌عنوان نام رسمی این کوچه دیده شده است. لازم به ذکر است ثبت عنوان «مهرآیین» در برخی نقشه‌های مشهد، خاصه نقشه سال۱۳۷۵ شهر، ناشی از دقت نداشتن تنظیم‌کنندگان نقشه بوده؛ زیرا در هیچ دوره‌ای در اسناد رسمی چنین نامی برای کوچه مورد‌نظر تعیین نشده است.
«مهرآیین» تا پایان دوران قاجار
اسناد موجود نشان می‌دهد که کوچه مورداشاره در این نوشتار، در سال‌های میانی سده۱۳خورشیدی، مسیری شناخته‌شده در بین مردم شهر بوده است و قدمت آن حداقل به سال‌های نخست حکومت قاجار‌ها بر ایران می‌رسد. این کوچه در آن زمان نخستین فرعی جنوبی بخشی از کوچه چهنو بوده که در محله عیدگاه آن زمان قرار می‌گرفته است. به عبارت بهتر این کوچه هم مانند کوچه نخودبریز‌ها (امام‌رضا (ع) یک کنونی) نوعی مرز محلی بوده که محدوده پس از خانه‌های غربی آن در محله سرشور قرار گرفته است، اما خود کوچه و بنا‌های دو سوی آن بخشی از محله عیدگاه آن زمان بوده‌اند.
کوچه قراول‌خانه در دوران ترسیم نقشه دالمج، یعنی حدود دهه۵۰سده ۱۳ هجری‌شمسی، مسیری شمالی‌جنوبی با اندکی انحراف به سمت شرق بوده که از کوچه چهنو منشعب می‌شده و تا پای باره -یا همان دیوار شهر- امتداد داشته است.
مهم‌ترین سازه آن دوران کوچه، قراول‌خانه ابتدای آن بوده که از آن در اسناد به‌عنوان جنوبی‌ترین قراول‌خانه عصر ناصرالدین‌شاهی مشهد یاد شده است؛ همچنین کوچه مورد‌نظر در آن زمان دارای دو انشعاب بن‌بست غربی و شرقی رو‌به‌روی هم بوده که هر دو این کوچه‌های فرعی از تقسیم قطعات بزرگ زمین به قطعات کوچک‌تر برای ایجاد فضا‌های مسکونی بیشتر ایجاد شده بودند. وضعیت این کوچه در سال‌های بعد و تا پایان دوران حکومت قاجار‌ها بر ایران تغییر زیادی پیدا نکرده و تنها خانه باغ‌های بزرگ مسکونی به پلاک‌های کوچک‌تر تبدیل شدند.
«مهرآیین» در دوران پهلوی‌ها
وضعیت کوچه قراول‌خانه تا زمانی که برج‌و‌باروی شهر هنوز وجود خارجی داشت، یعنی میانه‌های دهه۳۰قرن ۱۴ خورشیدی، نسبت به سال‌های قبل تغییر چندانی پیدا نکرد. تنها در این مدت و با‌توجه‌به تغییراتی که در سیستم انتظامی شهر پیش آمد، ابتدا قراول‌خانه تعطیل و سپس تخریب شد؛ بدین‌گونه مهم‌ترین وجه ممیزه کوچه از فرعی‌های اطراف حذف شد؛ همچنین تعداد درخورتوجهی از خانه‌باغ‌های کوچه در طول این دوره زمانی حدود سی‌ساله تغییر مالکیت دادند و به قطعات کوچک‌تر مسکونی تبدیل شدند.
این امر باعث شد تعداد فرعی‌های غربی و شرقی کوچه به ترتیب به سه و چهار فرعی افزایش پیدا کند. البته همه این فرعی‌ها بن‌بست بودند و فقط نخستین فرعی شرقی کوچه دارای ساختاری متفاوت با بقیه بود و خود به دو شاخه جنوبی و شمالی تقسیم می‌شد که هر دو شاخه پس از چند شکست بدون اتصال با کوچه دیگری به پایان می‌رسیدند.
مهم‌ترین تغییر این مسیر در سال‌های بعد خارج شدن آن از بن‌بست بودن و اتصال با سایر مسیر‌های دورن‌شهری بود. این مهم پس از حذف برج‌و‌باروی شهر و ایجاد کوچه رانندگان یا امام‌رضا (ع) ۹ در حدود دهه۴۰ حاصل شد و بدین‌گونه کوچه مورد‌نظر که از قراول‌خانه به مهرآیین تغییر نام پیدا کرده بود، به مسیری تبدیل شد که کوچه چهنو را به دیگر محلات شهر مرتبط می‌کرد؛ البته در این دوران هم روند تخریب و کوچک شدن خانه‌های کوچه ادامه داشت؛ همچنین در همین سال‌ها و پس از دولتی شدن برق، دومین پلاک غربی کوچه به پست شرکت توزیع برق اختصاص پیدا کرد تا شرایط بهره‌مندی اهالی کوچه از این نعمت ایجاد شد.
این پست با عنوان پست برق حق‌پرستان هنوز هم در همان مکان دیده می‌شود. سرانجام اینکه یگانه مکان مذهبی کوچه، یعنی مسجد حضرت‌علی‌بن‌الحسین (ع) نیز در همین دوران در بخش انتهایی کوچه و یک پلاک قبل از اتصال دو کوچه رانندگان و مهرآیین ساخته شد.
چهره‌های شاخص کوچه «مهرآیین»
تغییرات بسیار بافت کوچه در ادوار مختلف باعث شده است اکنون تعداد ساکنان قدیمی کوچه یا آنانی که از گذشته آن خبر دارند، به تعداد انگشتان دست هم نرسد. یکی از قدیمی‌ترین خانواده‌های ساکن کنونی کوچه، خاندان حدادی است که هرچند اصلیتی یزدی دارد، جزو قدیمی‌های کنونی کوچه مهراندیش محسوب می‌شود. دیگر خانواده قدیمی ساکن کوچه، خانواده صفاریان است که از دهه۶۰ در این کوچه سکونت دارد.
خانواده مقدم هم که محل سکونت سابق خود را تبدیل به واحد اقامتی کرده است، از دیگر خانواده‌هایی است که روزگاری در این کوچه ساکن بوده و اکنون هم محل ارتزاق خانواده در این مسیر است؛ همچنین باید از خانواده کریمی یاد کرد که روزگاری دراز در این کوچه ساکن بودند، اما پس از فوت بزرگ خانواده در سال گذشته، منزلشان تخریب شد و در حال تبدیل به فضایی اقامتی است. خانواده‌های جورابچی، سید‌ضیایی و بندی هم از دیگر خاندان‌هایی هستند که دورانی از زندگی خود را در این کوچه سپری کرده‌اند.
خانواده‌های حق‌پرستان، طالبی، جعفری، مصدق، عرب‌زاده، موسوی و برات‌زاده هم دیگر خاندان‌هایی محسوب می‌شوند که روزگاری پلاک‌های متعددی از این کوچه را در اختیار داشته‌اند و اکنون تعدادی از وابستگان آنها در این کوچه ساکن‌اند یا با تبدیل پلاک‌های مسکونی خود به اقامتی از طریق آن امرار معاش می‌کنند.
* این گزارش دوشنبه ۱۶ مهرماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۳۲۷ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
