محله سرشور محل سکونت بازاری‌های مشهد بود

تاریخچه

سرشور در سیر تاریخی شهر پیش از سال ۱۳۰۰ به تدریج وارد بافت شهری شده است. محله سرشور از سه خرده محله و یا محور مهم آیت‌الله خامنه‌ای (به واسطه وجود منزل و حسینیه پدر مقام معظم رهبری)، محله دانش (به واسطه وجود ادارات آموزش وپرورش و مراکز آموزشی وپژوهشی) و محله سلام (به واسطه همجواری با مرقد منور رضوی و قرار داشتن کوچه سلام و رسم دیرینه عرض ادب مجاوران ساکن به امام رضا (ع) از دور) تشکیل شده است. وجه تسمیه محله سرشور برگرفته از نام قدیم بازار سرشور است.

محله سرشور در گذشته به واسطه سکونت بازاری‌ها در آن، شهری‌ترین محله مشهد محسوب می‌شده است به این معنا که شغل‌های روستایی در آن کمتر بوده است. راسته بازار اصلی مشهد (بازار بزرگ) از این محله شروع می‌شده و پس از قطع حرم مطهر به محله نوغان می‌رسیده است.

بازار‌های سرشور و زنجیر که بخشی از بازار بزرگ مشهد بوده‌اند در این محله قرار داشته‌اند. البته بخش زیادی از بازار بزرگ تخریب شده و اکنون بخش‌هایی از بازار سرشور و بازار فرش باقی مانده است. البته وجه تسمیه این نام دقیقا معلوم نیست، اما در قدیم معبری مهم به نام کوچه شور از این محله شروع می‌شده و پس از عبور از شرق حرم مطهر حضرت رضا (ع) به محله نوغان و راسته بازار دیگر شهر می‌پیوسته پس احتمال می‌رود که این محله هم به همین خاطر سرِ شور یعنی سرؤ کوچه شور خوانده می‌شده است.

در روایتی دیگر به مسیر عزاداری‌های محرم که از این گذر بوده اشاره می‌شود. افراد پس از عزاداری و قمه زدن در این بازار که چند حمام در آن وجود داشته سر و رویشان را می‌شسته‌اند و به همین خاطر به آن سرشور گفته‌اند. البته در مشهد نام‌هایی مانند سرآب، سرده، سرآسیاب وجود داشته است و واژه سرشور به معنای سربازار دور از ذهن نیست.

ابن‌بطوطه در کتاب خود که درپی سفرش به مشهد نگاشته، بیان کرده است: به محله پرازدحام مشهد که همان بازار بوده است، شور گفته می‌شود. او در بخشی از کتابش نوشته است: «وقتی به سرشور، یعنی محل شروع ازدحام رسیدم، به حدی شلوغ بود که نه راه پس داشتم و نه راه پیش.» درواقع سرشور به معنی شروع بازار مشهد بوده که احتمالا بسیار هم شلوغ بوده است. روایت‌های عامیانه دیگری نیز وجود دارد که به نظر دور از واقعیت است.

محله سرشور با اینکه پس از نوغان و سراب از قدیمی‌ترین محلات مشهد بوده، چون دروازه اصلی و مهمی نداشته، در منابع تاریخی قدیمی کمتر از آن نام برده شده است. در منابع قدیمی به جای این محله، از روستایی به نام دستگرد یاد شده است. در جنوب سرشور قریه‌ای قدیمی به نام دستگرد وجود داشته که تا عهد تیموریان با همین نام باقی بوده است. 

مطابق گزارش زین العابدین میرزا قاجار، در اواخر عهد ناصری محله سرشور میان محله اعیان‌نشین و حکومتی سراب و محله تجاری و سوداگرانه یهودنشین عیدگاه قرار داشته است. هویت آن هم میانگین هویت مردم این دو محله است. در این محله هیچ خانه اجاره‌ای و وقفی وجود نداشته، فقرایش کم و اغنیایش متعارف بوده است. کاروانسراها، تیمچه‌ها و باغ‌های محله سرشور نسبتا کم و حمام‌ها، آب‌انبار‌ها و مساجدش بیشتر بوده است.

بیشتر ساکنان این محله را دولتی‌ها و آستان قدسی‌ها، تجار، صرافان، زرگران، حکاک‌ها، ملاک‌ها، بزازها، شعرباف‌ها، نخودبریز‌ها و مردم میانه حال و صاحبان مشاغل متعارف تشکیل می‌داده‌اند. ملک‌التجار شهر و متخصصینی، چون طبیب و منجم و جراح و فرهنگیان و هنرمندانی، چون شاعر و مذهب و صحاف و کتابدار در این محله می‌زیسته‌اند. 

از بنا‌ها و مراکز معروف محله سرشور می‌توان به سرای وزیرنظام، سرای ناصریه، سرای شال فروشان، تیمچه مجری سازان، سرای سلطانی، سرای محمدیه، سرای بانک، سرای سیگاری، مسجد نظریافته، مسجد خواجه روشنایی، حمام سرشور یا سرسوق، حمام سالاربهادر اشاره کرد. در دوره پهلوی خیابان‌های خاکی، خسروی نو و تهران در محدوده سرشور احداث شدند.

مطب دکتر شیخ

بخش‌هایی از بافت تاریخی محله سرشور هنوز باقی مانده است. در میان سازه‌های بتنی و فلزی هنوز می‌توان ردپایی از خانه‌های تاریخی و هویتی مشهد یافت. خانه تاریخی نوریان یکی از آنهاست که حدود ۱۲۰ سال قدمت دارد.

این خانه مربوط به دوره پهلوی اول است و در کوچه آیت‌الله خامنه‌ای، روبه‌روی پارک محلی نرگس واقع شده و در تاریخ ۲۲مرداد ۱۳۸۴ با شماره ۱۳۱۰۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی به ثبت رسیده است. بیت آیت الله سید جواد خامنه‌ای از دیگر مکان‌های مهم در کوچه‌ای با همین نام است.

خیابان دانش که در گذشته دبیرستان فردوسی در آن قرار داشته و اکنون بقایایی از آن باقی مانده از دیگر اماکن با اصالت این محله است. 

مدرسه علمیه حضرت نرجس (س) با بیش از ۴۰ سال سابقه، یکی از بزرگ‌ترین و فعال‌ترین مراکز آموزشی و پژوهشی ویژه بانوان طلبه ایران و سایر کشور‌های جهان است.

در کوچه‌ای چهار متری به نام کوچۀ خواجه روشنایی که نام امروزی آن کوچه ظریف (آخوند خراسانی۸) است، مسجد و حسینیه‌ای وجود دارد که موسوم به مسجد و حسینیۀ خواجه روشنایی است. ر گذشته در این مکان قبرستان خواجه روشنایی وجود داشته است که این روز‌ها غیر از یک قبر که برای بسیاری از مشهدی‌ها ناشناخته است چیزی باقی نمانده است.

خانه نوریان

بافت

کاربری‌های عمده محله سرشور را می‌توان به صورت پهنه‌های مسکونی، اقامتی و تجاری معرفی کرد. هتل آپارتمان‌ها و مراکز تجاری این محله در برخی نقاط از منازل مسکونی بیشتر به چشم می‌خورد که تهدیدی برای ساکنان محله محسوب شده و ساخت و ساز‌های مرتفع سایه بر خانه‌هایشان افکنده است و نبود سکنه بومی ناامنی را در کوچه پس کوچه‌های محله سرشور به ارمغان برده است.

بیشتر ساختمان‌های این محله بیشتر از ۴ طبقه است. هتل‌ها بیشتر در حاشیه خیابان امام رضا و خیابان شهید اندرزگو قرار دارند. با این حال ساخت هتل و هتل آپارتمان‌ به کوچه پس کوچه‌های تنگ و طولانی محله سرشور نیز سرایت کرده است و مشکلاتی را برای تردد ساکنان و زائران ایجاد کرده است.

بلندترین کوچه این محله کوچه سرشور است که خیابان اندرزگو را به بلوار ملک‌الشعرای بهار متصل می‌کند. بیشتر بافت محله که از قدیم باقی مانده است به صورت کوچه‌های پیچ‌دار و بی‌نظم است که کوچه‌های بن‌بست زیادی از آنها منشعب شده است.

محله سرشور رتبه ۱۵۸ جمعیت در شهر مشهد را دارد که نشان می‌دهد با ۴۵۳۵ نفر و ۱۱۸ هکتار یکی از محلاتی است که کمترین ساکن مقیم را دارد. میانگین جمعیت در این محله ۳۸ نفر در هکتار است. ۵۲ درصد بافت سرشور مسکونی است که بسیاری از این منازل در اختیار مسافران قرار می‌گیرند. ۹ درصد بافت این محله تجاری، ۸ درصد اداری انتظامی و آموزشی و ۱۱ درصد تفریحی گردشگری است. 

دسترسی

محله سرشور در وسط شهر قرار دارد و دسترسی آن به نقاط مختلف شهر خوب است. این محله از سمت جنوب در بولوار ملک الشعرای بهار (میدان بسیج) به خط یک قطار شهری دسترسی دارد. 
ایستگاه اتوبوس درخیابان شهید اندرزگو، آخوند خراسانی، بلوار ملک الشعرای بهار، بلوار امام رضا و خیابان دانش قرار دارد که با طی متوسط فاصله ۲۱۱ متر و ۲ دقیقه و ۳۸ ثانیه می‌توان به آنها دسترسی پیدا کرد.

امکانات فرهنگی رفاهی

• جامعه تعلیمات اسلامی، حسینیه آیت‌الله سید جواد خامنه‌ای، مسجد سهله، مکتب نرجس، دفتر امام جمعه مشهد، آموزش و پرورش استثنایی استان خراسان، بازار بلور، بازار سرشور، درمانگاه بهار شماره یک تامین اجتماعی و مدیریت آموزش وپرورش ناحیه ۲ مشهد از مراکز مهم این محله است.
• از مراکز محله که مردم بیشتر در آن تردد دارند می‌توان به مرکز محله شماره یک کاربری آموزشی دبستان دخترانه گوهرشاد، فضای سبز بوستان گل نرگس و مراکز تجاری آن اشاره کرد. ۵دبستان در محله سرشور وجود دارد که هر دانش‌آموز با طی کردن فاصله متوسط ۲۲۸ متر می-تواند به آن برسد.
• سرای بلور مشهد که در خیابان دانش قرار دارد اوایل دهه هفتاد شکل گرفته است و محلی برای خرید جهیزیه و لوازم خانه است.
• بوستان دانش، بوستان سرشور، بوستان نرگس فضا‌های سبز محله سرشور است که با پیمودن متوسط زمانی ۳ دقیقه و ۱۷ ثانیه و فاصله ۲۶۳ متر در دسترس اهالی محله است.
• درمانگاه شماره یک تامین اجتماعی در خیابان بهار و سه درمانگاه دیگر در محلات مجاور فاصله زمانی رسیدن به درمانگاه را برای اهالی محله حدود ۵ دقیقه کرده است.
• ۲۶ مسجد در این محله وجود دارد که میانگین یک دقیقه‌ای فاصله رسیدن تا مسجد حاکی از بالا بودن تعداد آنها دارد. ۲۱ مسجد در اطراف محله وجود دارد که بسیاری از آنها از گذشته یا توسط هیئت‌های مذهبی اطراف حرم ساخته شده‌اند. 
• وجود ۵ سالن و مجتمع ورزشی باعث شده که محله از لحاظ فضای ورزشی با مشکلی مواجه نباشد. 

محدوده جغرافیایی

محله سرشور از شمال به خیابان اندرزگو، جنوب به خیابان ملک الشعرای بهار، شرق به خیابان امام رضا (ع) و از غرب به خیابان آخوند خراسانی متصل است. محله‌های بالاخیابان، جنت، امام رضا (ع)، عنصری، محله پایین خیابان همسایگان سرشور هستند.