تماشای پرندگان مهاجر در تالاب کشف‌رود 
امیریه ۳۷ شهر چهار‌هزارنفری 
گذر عمر در کوچه چهنوی۴؛ از سکونت دراویش تا زائران
نام محله «چهنو» نشان از وجود چاهی تازه‌کنده‌شده در گذشته آن می‌دهد؛ چاهی که به احتمال بسیار پیش از لوله‌کشی آب مشهد، محل تأمین آب شرب مصرفی ساکنان این قسمت شهر بوده است. البته کوچه چهنو۴ که این روز‌ها تابلوی «مهراندیش» بر دیوار آن نصب است، روایت دیگری هم دارد.
این مسیر فرعی که اکنون به زائرپذیر‌های کوچک و بزرگ اختصاص دارد و در تصرف زائران است، روزگاری محل سکونت دراویش بوده و به‌همین‌دلیل هم در نزد قدیمی‌تر‌های مشهد به این نام معروف بوده است. در کوچه‌گردی این شماره، گشتی در تاریخ این محدوده می‌زنیم و از نام‌ها و نامداران آن می‌گوییم.
«مهرافروز»، «مهرآیین»، «مهراندیش»
فرعی چهنوی ۴، با بیش از ۱۵۰سال قدمت یکی از کوچه‌های کهن منشعب از کوچه چهنو است. این کوچه در عمر نسبتا طولانی خود با اسامی مختلفی در اسناد رسمی شهر شناخته شده است و مردم نیز برای معرفی آن از اسامی گوناگونی استفاده کرده‌اند و می‌کنند.
«کوچه درویش‌ها» قدیمی‌ترین اسم شناخته‌شده مورد‌استفاده برای معرفی این کوچه در اسناد رسمی است. این نام در سال‌های انتهایی دوران حکومت قاجار‌ها و سه دهه نخست قرن ۱۴ خورشیدی برای معرفی این کوچه مورد‌استفاده قرار می‌گرفته است. عنوان ذکر‌شده که دلالت بر سکونت تعداد شایان‌ملاحظه‌ای از دراویش در این کوچه دارد در برخی از اسناد آن دوران به‌صورت «درویشان» نیز ثبت شده است.
دیگر نامی که برای این کوچه در اسناد -از جمله نقشه سال۱۳۷۵خورشیدی- ذکر شده «عارف» است که البته هیچ دلیل مشخصی برای این نام‌گذاری ذکر نشده است و تنها می‌توان گفت شاید این کلمه از نظر تهیه‌کنندگان نقشه و مسئولان وقت شهر، امروزی‌شده کلمه درویش باشد. از سوی دیگر هم اکنون، بر تابلوی ورودی این کوچه از سمت کوچه چهنو، سه عنوان مختلف ثبت شده است.
در بخشی از این تابلو با خط درشت کلمه «مهراندیش» ثبت شده که نامی هم‌راستا با اسامی سایر فرعی‌های مهم چهنو، چون «مهرافروز» و «مهرآیین» است. سرانجام اینکه وجود مسجدی قدیمی به نام مسجد‌حسینی باعث شده است این کوچه در بین کسبه چهنو به نام کوچه «مسجد حسینی» مشهور شود.
کوچه‌ای که تا برج و باروی شهر ادامه داشت
این کوچه در نقشه قاجاری دالمج، مسیری طولانی بوده که از بخش جنوبی کوچه چهنو منشعب می‌شده و در مسیری شمالی‌جنوبی تا پای باره شهر امتداد داشته است. کوچه مهراندیش در دوران ذکر‌شده بر‌خلاف وضعیت کنونی که بخشی از محله بزرگ و قدیمی سرشور محسوب می‌شود، یکی از مسیر‌های فرعی محله عیدگاه بوده و از طریق ادامه کوچه چهنو و سپس کوچه‌های کربلا و تپه خاک به محدوده اصلی عیدگاه وصل می‌شده است.
این کوچه در دوران مورد بحث، دارای سه فرعی غربی و یک فرعی شمال‌شرقی بن‌بست بوده و هیچ راه ارتباطی به خارج جز کوچه مهراندیش کنونی نداشته است. مسیر این کوچه در آن دوران بر خلاف کوچه مجاور خود (کوچه قراول‌خانه) مسیری مستقیم و شمالی‌جنوبی نبوده و در بخش میانی دارای شکستگی و تغییر‌جهت کوچکی به‌صورت شمال‌غربی جنوب‌شرقی بوده که بار دیگر در جهت شمالی‌جنوبی تغییر مسیر داده و این‌بار تا پای برج‌و‌باروی شهر امتداد داشته است.
وضعیت این کوچه به گواه اسناد باقی‌مانده از سال‌های پایانی سده ۱۳ و ابتدای سده ۱۴ خورشیدی، در سال‌های بعد و حداقل تا پایان دوران حکومت قاجار‌ها بر ایران تغییر چندانی نسبت به دوران ناصرالدین‌شاهی پیدا نکرده است و تنها تعدادی از قطعات بزرگ مسکونی -آن هم بدون افزایش فرعی‌ها- به قطعات کوچک‌تر تبدیل شده‌اند. ناگفته نماند که همین اسناد بازگو‌کننده این واقعیت است که اغلب پلاک‌های کوچه در آن دوران در اختیار جامعه موسوم به دراویش مشهد بوده و به‌همین‌دلیل با این نام در نزد مردم شناخته می‌شده است.
رفتن دراویش از کوچه «مهراندیش»
کوچه مهراندیش در نیمه نخست قرن ۱۴ خورشیدی، تغییرات ملموسی به خود دیده که افزایش فرعی‌های کوچه یکی از این موارد است. بن‌بست بودن همه این فرعی‌های جدید مانند فرعی‌های باقی‌مانده از دوران قاجار در بدنه کوچه خبر از افزایش تقسیم قطعات بزرگ کوچه به قطعات کوچک‌تر و در نتیجه افزایش تعداد ساکنان کوچه می‌دهد.
یکی دیگر از تغییرات مهم کوچه در این دوران که ناشی از بزرگ شدن شهر است، خارج شدن مسیر از بن‌بست به‌دلیل اتصال به باروی شهر با ایجاد کوچه مسجد رانندگان یا امام‌رضا (ع) ۹ کنونی و در ادامه خیابان دانش است. به این شکل، کوچه مهراندیش به مسیر ارتباطی دو کوچه دانش و چهنو تبدیل شد و نقش تسهیل‌کننده رفت‌و‌آمد‌های درون‌شهری را بر عهده گرفت. ایجاد مسجد حسینی را هم می‌توان دیگر تغییر عمده کوچه در این دوران ذکر کرد.
تأسیس این مسجد که یگانه پایگاه مذهبی کوچه محسوب می‌شود، نه‌تن‌ها باعث همدلی بیشتر ساکنان کوچه شد، بلکه بازگو‌کننده تغییر وضعیت فکری ساکنان تغییر و خروج آن از مسیر تحت‌تسلط دراویش به کوچه‌ای با حضور افراد با نگرش‌های دینی همسان بود.
ساکنان قدیمی، کمتر از انگشتان یک دست
ساختار کوچه مهراندیش در نخستین سال‌های پس از پیروزی انقلاب تغییر محسوسی نسبت به دهه۵۰ نداشت، اما با پایان یافتن جنگ تحمیلی و آغاز تغییرات در هسته مرکزی شهر، این کوچه هم شاهد پوست‌اندازی عمده‌ای بود. در این تغییرات که هنوز هم ادامه دارد، پلاک‌های مسکونی کوچه به‌تدریج خالی از سکنه دائم شد و ابتدا به‌صورت خانه‌مسافر در اختیار زائران رضوی قرار گرفت، اما کم‌کم و با ورود سرمایه‌گذاران، عمده پلاک‌های کوچک آن تجمیع و تبدیل به اقامتی‌های بزرگ شد.
این وضعیت تا آنجا پیش رفت که اکنون تعداد ساکنان قدیمی کوچه کمتر از انگشتان یک دست است و بخش عمده پلاک‌های غربی کوچه تبدیل به اقامتی‌های کوچک و بزرگ شده است. تنها پلاکی که در بخش ابتدایی کوچه و قبل از تغییر مسیر آن جنبه اقامتی پیدا نکرده، منزل وقفی مرحوم سید‌علی‌شوشتری است که به‌عنوان عزاخانه حسینی مورد استفاده قرار می‌گیرد. پس از آن نیز تنها حدفاصل شکست کوچه تا فرعی مهراندیش۳ و پلاک‌های انتهایی این فرعی، هنوز وضعیت قدیم خود را حفظ کرده و تبدیل به اقامتی‌های زائرپذیر نشده‌اند.
بقیه پلاک‌های غربی کوچه -حتی پلاکی که عرضی کمتر از سه متر دارد- هم در حال خدمات‌رسانی رسمی یا غیررسمی به زائران رضوی هستند. وضعیت بخش شرقی کوچه از بخش غربی هم بدتر است، به‌نحوی‌که نه‌تن‌ها همه پلاک‌های بخش نخست کوچه به واحد‌های اقامتی تبدیل شدند که دو کوچه فرعی بن‌بست این بخش هم در دل دو پروژه عظیم -که ورودی هر دو از حاشیه خیابان امام‌رضا (ع) است- هضم شدند و دیگر وجود خارجی ندارند.
چه خاندان‌هایی ساکن کوچه «مهراندیش» بوده‌اند؟
مرحوم سید‌علی شوشتری، کاسب اهل‌معرفت بازار‌رضا، شاخص‌ترین چهره ساکن این کوچه در سال‌های اخیر است. او چندسالی است رخ در نقاب خاک کشیده است، اما با وقف خانه خود به‌عنوان عزاخانه حسینی، شرایطی را فراهم کرد تا فرزندانش در این کوچه برای همیشه رفت‌و‌آمد داشته باشند. خاندان نجاتی دیگر خانواده‌ای است که تا سال‌های سال، ردپای حضور آنان در این کوچه قابل‌شناسایی است.
ساخت و وقف در وردی مسجد حسینی توسط بزرگ این خاندان، یعنی علی‌اکبر نجاتی درودگر، دلیل این مهم است. خاندان درودی را هم که ساکن خانه قدیمی انتهای دالان کوچه مهراندیش۳ بوده‌اند و هستند نیز باید از قدیمی‌های این کوچه محسوب کرد. همچنین خانواده‌های کریمی که منزل پدری خود را زائرسرا کرده‌اند، خانواده فرخنده که بزرگ خانواده به آهن‌فروشی اشتغال داشت، خاندان اسدی که پدر خانواده از طریق پارچه فروش کسب روزی حلال می‌کرد، خانواده مخیران که نان‌آور آن تعمیرکار دوچرخه بود و خانواده تحصیلی را که مرد خانواده به خواربارفروشی می‌پرداخت باید از دیگر ساکنان قدیمی کوچه مهراندیش دانست.
سرانجام باید از خانواده‌های ابن‌الرضا، عرفان، راشدی، عادلیان و تقی‌زاده به‌عنوان دیگر خانواده‌هایی نام برد که هرکدام دوره‌ای ساکن این کوچه بوده‌اند.
* این گزارش دوشنبه ۳۰ مهرماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۳۳۹ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
