سند مشهدی‌شدن سیاحان

شاید سخت بودن سفر‌ها در گذشته بوده که مردمان زمان‌های دور را وا‌داشته است گواهی برای زیارت‌هایشان ثبت کنند. شاید هم تکرارناپذیری آن سفرها، این تجربه کمیاب را به میراث مکتوب، پیونده می‌زده است؛ زیرا معدود افراد در طول عمرشان می‌توانستند به زیارت معصومین بروند و در دایره خاطراتشان آن را حک کنند. اما هرچه بوده، امروز طومار‌هایی از زیارت بزرگان برای ما به یادگار مانده است که شاهدان مکتوب سفر‌های افراد صاحب مال و عنوان به شهر‌های زیارتی است.

برای زائران شیعه، سفر به مشهد و زیارت امام‌هشتم (ع) که مرقد پاکش دور از دیگر ائمه (ع)، در گوشه شمال‌شرقی ایران قرار گرفته، جایگاه ویژه‌ای داشته است. در طومار‌های زیارتی که از زائران قدیم مشهد برجای مانده است، جایگاه والای این شهر معلوم است.

بسیاری از طومار‌های افراد متمول و صاحب مقام، از مکه شروع و به مشهد ختم می‌شده است. در گزارش زیر، سه نمونه از طومار‌های زیارت مشهد را معرفی کرده‌ایم تا دریابیم که بارگاه پاک حضرت شمس‌الشموس (ع) در ارض‌اقدس، چه جایگاهی میان شیعیان دوره صفوی و قاجار داشته است.

از طومار زیارتی تا سفرنامه

طومار زیارت را شاید بتوان یک نوع سفرنامه مصور دانست که در نبود امکانات در گذشته، سند زیارت دارنده آن محسوب می‌شده است. این فرهنگ احتمالا از سفر‌های حج شروع شده بود که برای زائر خانه خدا اهمیت داشت مدرکی از حاجی شدنش داشته باشد.

تعداد زیادی از گواهی‌نامه‌های حج از دوره سلجوقی وجود دارد که این امر را تأیید می‌کند. این گواهی‌نامه‌ها که نمونه‌ای از هنر‌های اسلامی را با خود به‌همراه دارد، نخستین تصاویر اماکن مقدس مسلمانان را نیز پیش رویمان می‌گذارد، اما با گذر زمان، پای این گواهی‌نامه‌ها به دیگر اماکن زیارتی نیز باز می‌شود.

طومار زیارتی سیدمحمد چیشتی که عمری سیصدساله دارد و اکنون در تورنتو نگهداری می‌شود، یکی از آن‌هاست.

رسول جعفریان در مقاله‌ای که درباره طومار‌های زیارتی تألیف کرده، نوشته است: «یک پدیده شناخته‌شده هرچند نه‌چندان شایع، تنظیم گواهی‌نامه زیارت اماکن مقدس است که نمونه‌ای از آن از قرن نوزدهم با عنوان طومار زیارتی توسط آقای اولریش مارزولف با توضیحات منتشر شد. اینکه کسی زیارت برود و پس از بازگشت، عالمان و فاضلانی چند گواهی‌نامه زیارتی به او بدهند، محتوای این طومارهاست که برای سفر مکه یا زیارت امامان، تنظیم می‌شده است.

این طومار می‌توانست به شکل‌های مختلف تنظیم شود، تصاویر و متن درکنار نشان‌های گرافیک از اماکن مقدس در قالب نقاشی نمایی از گنبد و گلدسته و... یا طرح نقش‌های سنتی و مقدس در آن وجود داشت و به‌صورت یک طومار با طول و عرض متفاوت تهیه می‌شد».

در زیارت شیعیان، از میان اماکن متبرکه، حرم امام‌رضا (ع) جایگاه ویژه‌ای داشته است که در طومار‌های به‌جای‌مانده، می‌درخشد.

طوماری با ۶ تصویر از ارض‌اقدس

پروفسور مارزولف در سپتامبر ۲۰۱۲ میلادی به بنیاد هنر اسلامی دوریس دوک رفت و آنجا با یک طومار مصور شیعی تقریبا دویست‌ساله روبه‌رو شد که برایش چشمگیر بود. او آن طومار را که اکنون در مجموعه‌ای خصوصی در هاوایی نگهداری می‌شود، بررسی کرد و درباره‌اش یک مقاله نوشت.

این طومار ایرانی که در کرمان کشف شده است، نوشته‌ای تقریبا دومتری است که به شیوه چا‌پ‌سنگی و در دوره قاجار تولید شده است و شرح سفر محمدجعفر کسائی، تاجر یا فروشنده پارچه و اهل کربلاست. این نامه بلند، سفری تصویری را از مکه به مشهد روی شش کاغذ که با یک پارچه به‌هم وصل شده‌اند، آورده است.

تصاویر نشان می‌دهند که این مسافر سفرش را از مکه، شروع و به مشهد ختم کرده است. شعر هم به مدد تصاویر آمده تا اتفاقاتی را که در سفر افتاده است، بهتر روایت کند؛ ابیاتی که اقامت زائران در مکه، مدینه، نجف، کوفه و کربلا و در بخش پایانی کاظمین و سامرا و مشهد را به تصویر می‌کشد. در اشعار بخش پایانی این طومار، آرزوی زائر درباره اینکه هرسال، زیارت اماکن زیارتی ازجمله مشهد نصیبش شود، نوشته شده است.

تصاویر، بخش مهم عریضه سفر است که به اماکن زیارتی ایران توجه خاص نشان داده است. نقطه اوج سفر و پایان آن نیز شهر امام‌رضا (ع) است که شش تصویر از قدمگاه تا حرم مطهر را در خود جای داده است.

قدمگاه نیشابور، مسجد گوهرشاد و حرم امام‌هشتم (ع)، آخرین تصاویر این نامه بلند است. سه تصویر پایانی طومار هم به طریقی، زندگانی شاه خراسان را نشان می‌دهند و موضوع مهم این سند مکتوب، همین است که به زندگی‌نامه و شخصیت یک امام معصوم توجه می‌کند.

چلچراغ با پانزده چراغ و دو شمعدان بزرگ که بر روی زمین قرار دارند، هدیه نادرشاه افشار است که در طومار جلوه می‌کند. تصویر نقاره‌خانه و سقاخانه، آشپزخانه و شفاخانه حضرت هم در این سفرنامه مصور، مشاهده می‌شود تا جزئیات بیشتری از تاریخ حرم امام‌هشتم (ع) در آن نشان داده شود. اگرچه طومار‌های زیارتی بسیاری از شیعیان به‌جای مانده است، این نمونه خاص است و مشابه آن وجود ندارد.

یک طومار صفوی با تکیه بر نقش حرم

ازآنجاکه عمر سفرنامه‌های تصویری زیارت شیعیان به عهد صفوی بازمی‌گردد، طومار زیارتی که از دوره شاه‌سلیمان صفوی برای ما به‌جا مانده است، اهمیت بسیار دارد. درویش‌طاهر صوفی که به توحید‌خانه صفوی وابسته بود، به زیارت عتبات‌عالیات، حرم امام‌رضا (ع) و بقعه شیخ‌صفی و قبر باباطاهر عریان می‌رود و پس از بازگشت، از شیوخ توحیدخانه درخواست می‌کند که گواهی‌نامه زیارت برای او بنویسند. این طومار که از اواخر دوره صفوی برای ما به یادگار مانده، یک سند ارزشمند تاریخی است.

این سند روی چند کاغذ نوشته شده است که با الیاف پارچه‌ای به یکدیگر متصل شده‌اند. طومار یک سند شامل گواهی زیارت برای یک صوفی شیعه و مشتاق زیارت امامان است که ضمن زیارت حرمین شریفین عتبات عراق و حرم امام‌رضا (ع) به زیارت قبر شیخ‌صفی‌الدین اردبیلی رفته و درنهایت به توحیدخانه اصفهان -خانقاه درباری که شاه صفوی برای آن نایب‌الخلفا تعیین کرده بود- رفته است.

او از اشخاصی که با این محفل نزدیک و از خواص صوفیان بودند، خواسته است گواهی‌نامه زیارتی و دعا برای پادشاه تنظیم کنند. در بالای سند آمده است: «به دارالسلطنه اصفهان در توحیدخانه مبارکه قبله حقیقی شاه‌سلیمان، نایب خلفا نوشته». این عبارت، سند حاضر را ازسوی رئیس توحیدخانه رسمیت می‌بخشد.

سند یادشده متنی است که میان سال‌های ۱۰۹۵-۱۰۹۹ قمری تنظیم و کتابت شده است. مهم‌ترین طرح آن نیز نقاشی درباره ضریح مطهر امام‌رضا (ع) و قندیل‌های اطراف آن است. این سفرنامه زیارت، ۷۲ بیت شعر به‌عنوان سرگذشت یا قصه دارد که درویش‌طاهر، مطالبی درباره شغل خود و رابطه‌اش با دربار و سفرهایش در آن بیان کرده است، بنابراین طومار یادشده، منظومه‌ای از یک شاعر درویش‌مسلک است که می‌شود آن را سفرنامه او هم تلقی کرد.

آخرین طومار زیارتی حرم

«طومار زیارتی شیعی، متعلق به دوره قاجاریه که تصویری از سفر مکه تا مشهد را در خود جای داده است، ازسوی زائر هندوستانی به مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی اهدا شد». این خبری بود که چند وقت پیش منتشر شد و کارشناس مسئول طبقه‌بندی‌وآماده‌سازی اسناد اعلام کرد این طومار را یک زائر هندی به مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی تقدیم کرده است.

اندازه این طومار کاغذی حدود دو متر است که پشت آن با پارچه‌ای از جنس کتان پوشیده شده است و اکنون در مرکز اسناد، نگهداری و بررسی می‌شود تا به‌زودی از آن رونمایی شود. این طومار، سفری زیارتی را از مکه تا مشهد، همراه شعر به تصویر کشیده و شرح زیارت زائر از اماکن زیارتی به زبان شعر در حاشیه بالای طومار آورده شده است.

مهدی خانی‌زاده، کارشناس مرکز اسناد، شاعر این اشعار را فردی به نام «چاووش» معرفی کرده که به‌نمایندگی از شخص زائر، در راه بازگشت به منزل، اشعار را قرائت می‌کرده است.

ویژگی‌های ظاهری طومار با دیگر سفرنامه‌ها و گواهی‌های سفر زائران در عصر قاجار، مطابقت دارد. این کاغذ بلند با تصاویری از مسجدالحرام و اماکن اعمال حج، آغاز می‌شود و سپس تصاویری از مسجد پیامبر (ص)، فدک و قبرستان بقیع در مدینه، حرم امام‌علی (ع) و امام‌حسین (ع) در نجف و کربلا و امامان مدفون در کاظمین و سامرا به تصویر کشیده شده و با تصاویر بارگاه امام‌رضا (ع) و مسجد گوهرشاد، به اتمام می‌رسد.

در پایان نیز مجموعه‌ای از پیکره‌هایی از مرکب حضرت محمد (ص) در هنگام معراج، شتر حامل پرده‌های کعبه، شیر نشانه‌ای از حضرت علی (ع) و دُلدُل، اسب حضرت و مهر نبوت پیامبر (ص) ترسیم شده است. در این طومار، به سال تنظیم آن اشاره‌ای نشده است، ولی باتوجه‌به سبک نقاشی و مستندات تصاویر، تاریخ تنظیم آن به دوره قاجار بازمی‌گردد. مرکز اسناد آستان‌قدس به‌زودی مراسم رونمایی از این طومار ارزشمند قاجاری را برگزار می‌کند تا جزئیات بیشتری از آن اعلام کند.

* این گزارش ۵ شنبه ۹ آذرماه ۱۴۰۲ در شماره ۴۰۹۷ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.