نقش ضامن آهو بر روی دیوارهای بالا خیابان 
از تحصیل زبان انگلیسی تا داوری مسابقات نهجالبلاغه 
داستان خاندان شوکت‌الدوله از هرات تا کوچه‌ای در مشهد
چندی پیش گزارشی منتشر کردیم از تغییر‌نام چندبارۀ خیابان ۹۰ سالۀ محلۀ چهارباغ، حدفاصل چهارراه شهدا و چهارراه خسروی و از آسیب‌های آن برای هویت منطقه و شهرمان گفتیم؛ اما برخی کوچه‌ها هستند که تغییرات سلیقه‌ای مسئولان تأثیری بر نام آنها نداشته است؛ کوچه‌هایی که هویت و اعتبار نامشان را طی سالیان از مردم گرفته‌اند.
کوچۀ «شوکت‌الدوله» در انتهای همین خیابان یکی از این کوچه‌هاست.این کوچه در طول تاریخ ۱۰۰ سالۀ اخیر بر همین نام مانده است؛ این ماندگاری البته دلایل بسیاری دارد که بنا نداریم در اینجا به آنها بپردازیم؛ در این گزارش سعی داریم شوکت‌الدوله و خاندان وی (کلالی)، یکی از قدیمی‌ترین خاندان‌های محلۀ چهارباغ و مشهد، را معرفی کنیم.
پیشینۀ خاندان کلالی
خاندان سادات کلالی ازجمله خاندان‌های قدیمی و معروف ناحیۀ شرقی ایران هستند که نسب آنها به امام جعفر صادق(ع)، پیشوای ششم شیعیان جهان، می‌رسد. جد اعلای این خاندان، سیدامیر کلال یا می‌رسید کلال (۷۵۱-۶۵۱ هجری شمسی)، داماد تیمور لنگ، است.
تیمورلنگ که مرید سیدامیرکلال بود، چندطایفۀ تبعیدی را به‌عنوان جهیزیۀ دخترش به او داد. تیمور این طوایف را در نخستین‌سال‌های قرن نهم هجری قمری، به‌دلیل راهزنی کاروان حجاج، از شام به اطراف بلخ تبعید کرده بود؛ طوایفی که پس از تبعید به «تیموری» شهره شدند.
پس از مرگ سیدمیرکلال، این طوایف میان پسرانش تقسیم شدند. چهار هزار خانوار از آنان، نصیب سیدمیرشاه (پسر سیدامیر کلال) شد. او اتباع خود را از بلخ به هرات کوچ داد و به این ترتیب بخش مهمی از خاندان کلالی در هرات مستقر شدند.
در آغاز سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار (۱۱۷۶ ه. ش.) که قاجار در نواحی شرقی هنوز قدرت زیادی نداشت، امیر قلیچ‌خان کلالی از نوادگان سیدمیرشاه، در هرات و نواحی آن، حکومت مستقلی برپا کرد. این حکومت تا سفر شاه قاجار به خراسان، برقرار بود؛ در این زمان قلیچ‌خان به محمدولی میرزا، حاکم وقت خراسان پیوست و تا پایان عمر در خدمت دولت قاجاریه باقی ماند.
ارگ‌های «خواف» و «رشتخوار» از ساخته‌های اوست. پس از فوت قلیچ‌خان (احتمالا ۱۱۸۵ ه. ش.)، ریاست ایل تیموری، به پسرش، دوست‌محمدخان، می‌رسد. او حفاظت‌کردن از نواحی مشهد تا مرو را عهده‌دار بوده است؛ از این جهت مقابله با ترکمانان مرو جزو مهمترین کار‌های اوست که در تاریخ ذکر شده است.
با این‌حال ا... یارخان قاجار، والی وقت خراسان، مخالف او بود؛ مخالفتی که مرگ دوست‌محمدخان را به‌دنبال داشت؛ دوست‌محمدخان دستگیر می‌شود (احتمالا ۱۲۳۷ ه. ش.) و آن‌گونه که نقل شده تمام تن او را عسل می‌مالند و از درخت بالا می‌کشند، تا بر اثر گزیدن زنبور از بین برود.چندسال قبل از این موضوع (۱۳۲۴ ه. ش.)، میر عطاا... خان کلالی، پسر نوروزخان و برادرزادۀ قلیچ‌خان، به‌همراه دوهزار تن از افراد ایل تیموری، هرات را ترک کرده و به کوهسرخ کاشمر رفته بودند.
او چندسال بعد حاکم آنجا می‌شود و پس از مرگ دوست‌محمدخان ریاست ایل را برعهده می‌گیرد.پس از میرعطاا... خان نوبت به میرعلی‌مردان‌خان کلالی، پسر دوست‌محمدخان، می‌رسد؛ میرعلی‌مردان‌خان در این‌زمان حاکم جام و زورآباد است.
او تجاوز ترکمن‌ها به مرز‌های خراسان را برنمی‌تابد و به کمک حکومت مرکزی می‌شتابد. به‌دلیل همین کمک‌رسانی، ناصرالدینشاه در اولین سفرش به خراسان (۱۲۴۶ ه. ش.)، لقب «نصرت‌الملک» را به او می‌دهد.او سالانه ۱۰۲۵ سواره‌نظام را به دولت مرکزی عرضه می‌داشت و از این جهت بسیارمحترم بود. پس از او نوبت به شوکت‌الدوله تیموری، پسر میر عطاا... خان رسید تا ریاست ایل را برعهده داشته باشد. او همان کسی است که نامش تا امروز بر یکی از مهمترین معابر محلۀ چهارباغ مانده است.
امیراسدالله خان شوکت الدوله که بود؟
سال تولد امیراسدا... خان، ملقب به «شوکت الدوله»، ۱۲۳۶ ه. ش. ذکر شده است. امیراسدا... خان کلالی پسر میرعطاا... خان است و همچنین حاکم تربت‌جام و باخرز و مناطق محدود به آنها نیز بوده است.
نقش وی در به سلطنت‌رسیدن محمدعلی‌شاه قاجار و سرکوب قبایل و خوانین مخالف دولت وقت بسیار پررنگ است.
او که پیش از این رهبر یک‌گروه ۳۰۰خانواری از تیموری‌های کوچ داده‌شده از ناحیۀ هرات بود، توانست در سال ۱۲۷۲ه.ش. درجۀ امیری قوا را به‌دست آورد و حاکم منطقه شود؛ البته او در این زمان هنوز امیراسدا...خان است. پس از رسیدن به درجۀ امیری است که به پاس خدماتش لقب «شوکت‌الدوله» را شخصاً از ناصرالدین شاه قاجار دریافت می‌کند.
نکتۀ دیگر دربارۀ او، پیوند فامیلی‌اش با ناصرالدین شاه است. علی‌مردان‌خان نصرت‌الملک، عموزادۀ شوکت‌الدوله، جزو افرادی بود که بسیار موردالتفات ناصرالدین شاه بود. این علاقه به‌حدی بود که همسر دوم او به نام وجیهه‌السلطنه (دختر میرزامحمدتقی‌خان رکن‌الدوله و برادرزادۀ ناصرالدینشاه) در سال ۱۲۷۳ ه. ش. به پیشنهاد ناصرالدینشاه به عقد او در می‌آید.
ناصرالدینشاه به او می‌گوید: «علی‌مردان‌خان، من میل دارم که شما جزو خاندان و فامیل من باشید. من خودم دختری ندارم که متناسب با شما باشد، ولیکن رکن‌الدوله –برادرم- دختری دارد. گفت دخترش خانواده شوکت از امیر اسدا...خان شوکت‌الدوله فرزندانی به‌جا مانده است که برخی از آنها جزو نقش‌آفرینان حوزۀ سیاسی و اجتماعی ایران هستند.
مهمترین آنها عبارتند از:
۱_ بدرالزمان که در آمریکا فوت می‌کند.
۲_ ابوتراب‌خان حاصل ازدواج پدرش با دختر مستشارالسلطنه است و با نصرت اعظم امیرتیمور کلالی (خواهر محمدابراهیم امیرتیمور کلالی) ازدواج می‌کند. وی در سال ۱۳۱۱ ه. ش. فوت می‌کند. سیدمحمدخان کلالی، فرزند ایشان، رئیس امور مالیۀ شهرداری مشهد در دهۀ چهل بوده است.
۳_ نیّره‌سلطان نیز حاصل ازدواج وجیهه‌السلطنه (برادرزادۀ ناصرالدینشاه) با پدرش است. هنگام تولد نیّره‌سلطان، مادرش از دنیا می‌رود. نوادگان وی، هم‌اکنون در آمریکا و کانادا زندگی می‌کنند.نیّره‌سلطان با ملک ایرج میرزا رکنی، پسر رکن‌الدوله، والی خراسان و نوۀ محمدشاه قاجار ازدواج می‌کند.
۴_حبیب‌ا... خان، معروف‌ترین فرد خاندان کلالی در بین عامۀ مردم شهرستان تربت‌جام است؛ چراکه یکی از ملاکان و زمین‌داران بزرگ این منطقه بوده است. مناطق متعددی که هم‌اکنون با پسوند «کلالی» در شهرستان تربت‌جام وجود دارد، منتسب به ایشان است؛ ازجمله خیابان کلالی، کاریزنو کلالی، خیرآباد کلالی، اسماعیل‌آباد کلالی.دکتر منوچهر کلالی نیز که نماینده ادوار مشهد در مجلس شورای ملی بوده، فرزند ارشد حبیب‌ا... خان کلالی است.
۵_ امیرحسین‌خان شوکت‌السلطنه، حاصل ازدواج پدرش با دختر معتمدالسلطنه است. وی با خواهر صولت‌السلطنه هزاره ازدواج می‌کند. در زمان حکومت قوام لسلطنه در خراسان و قیام محمدتقی‌خان پسیان، ایل تیموری به سرپرستی خاندان کلالی، دوقسمت شدند. یک گروه از شوکت‌السلطنه کلالی حمایت می‌کردند.او، چون داماد شجاع‌الملک هزاره بود، در ردیف هزاره‌ها قرار گرفته بود و علیه کلنل محمدتقی‌خان پسیان و در برابر اردوی کاوه به فرماندهی ماژور علیرضاخان شمشیر، صف‌آرایی کرد.درمقابل، دستۀ حاج‌عباس‌خان سالار اشجع کلالی و محمدابراهیم‌خان امیرتیمورکلالی، رئیس ایل تیموری، از مخالفان سرسخت شجاع‌الملک هزاره و به‌عبارتی از مدافعان کلنل محمدتقی‌خان پسیان بودند. صارم درگزی و علی‌خان جلایر، داماد‌های شوکت‌السلطنه هستند.
۶_ سالار شوکت، برادر تنی شوکت‌السلطنه است که از املاک شخصی ایشان در سال‌های دور، می‌توان به روستای «عباس‌آباد»، «فیض‌آباد» (حومۀ باغ سالار مشهد)، «دو آب»، چشمۀ «میرپنج»، «مردان‌آباد»، و همچنین گود زورخانه (اطراف حرم رضوی) اشاره کرد.
۷_ اشرف‌الدوله، خواهر تنی شوکت‌السلطنه و همسر آقای سجادی (تمدن‌الملک) بوده است. سجادی مدیرمسئول روزنامۀ «دهلی»، «جهان آزاد»، مجلۀ «شیپور» در سال‌های نکتۀ جالب‌توجه دربارۀ خانوادۀ شوکت‌الدوله این است که بیشتر فرزندانش، همچون خود او ساکن کوچۀ شوکت‌الدوله بوده‌اند.البته در دهۀ ۴۰ ه. ش؛ و در جریان ساخت خیابان خسروی نو، بخش زیادی از املاک و خانه‌های این خاندان در محلۀ چهارباغ تخریب می‌شود، اما آسیبی به کوچۀ شوکت‌الدوله نمی‌رسد.
این کوچه در‌حال‌حاضر مسیری موازی با خیابان خسروی نو محسوب می‌شود برای رسیدن به حرم مطهر رضوی.قدیمی‌ترین سندی که در آن از کوچۀ شوکت‌الدوله یاد شده است، سندی است مربوط به بلدیۀ مشهد در سال ۱۳۱۹ ه. ش. در این سند، شهرداری مشهد درخواست برق‌کشی یکی از خانه‌های محلۀ چهارباغ را دارد و در آدرس، از عنوان کوچۀ شوکت‌الدوله استفاده می‌کند.با این حال با‌توجه‌به حضور خاندان شوکت‌الدوله در این محله و جایگاه اجتماعی آنها، به‌طور حتم این نام‌گذاری به دورۀ قاجار برمی‌گردد.
سیاسی ترین چهره خانواده شوکت الدوله
محمدابراهیم امیرتیمور کلالی، عموزادۀ شوکت‌الدوله، شاید سرشناس‌ترین عضو خانوادۀ کلالی در عصر پهلوی باشد. او که ملقب به «سردار نصرت» بود، در سال ۱۲۷۳ ه. ش. در خراسان به دنیا آمد.او در سال ۱۲۹۵ ه. ش. پس از شوکت‌الدوله ریاست ایل تیموری را به‌عهده می‌گیرد و به‌عنوان آخرین ایل بیگی تیموری، مسئول امور تیموری‌ها می‌شود و بین سال‌های ۱۲۹۶ تا ۱۳۰۰ ه. ش.از طرف قوام‌السلطنه، در سمت فرماندار قوچان به خدمت مشغول می‌شود.
او همچنین در دوره‌های ششم، هفتم، هشتم، نهم، دوازدهم، سیزدهم، چهاردهم، پانزدهم و هجدهم مجلس شورای ملی، از حوزه‌های مشهد، کاشمر، تون و طبس، فردوس و گلشن حضور داشته است.او در کابینۀ دکتر مصدق نیز مسئولیت وزارتخانه‌های کار و کشور و سرپرستی شهربانی کل کشور را برعهده داشت.
در رابطه‌با خانوادۀ ایشان گفته می‌شود که دختر ارشد وی، ناهید، روابط بسیار نزدیکی با زنان دربار داشته، به‌طوری که پس از طلاق ملکه‌ثریا، فقط مصدقی‌بودن پدرش (کلالی) مانع از ازدواج صفیه (نوۀ امیرتیمور) با محمدرضاشاه پهلوی شده است. خود ناهید هم بعد‌ها با اسکندرمیرزا، رئیس‌جمهور سابق پاکستان، ازدواج می‌کند.بنابه برخی اسناد تاریخی، امیرتیمور کلالی در قیام ژاندارمری خراسان به فرماندهی محمدتقی پسیان، با عباس‌خان سالار اشجع کلالی، بنابه ملاحظاتی همکاری کردند. امیرتیمور کلالی سرانجام در سال ۶۶ ه. ش. (۹۳ سالگی) درگذشت.
* این گزارش پنجشنبه ۴ آبان ۱۳۹۶ در شماره ۲۵۷ در شهرآرا محله منطقه ثامن به چاپ رسیده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
