درباره کوچه ساسان؛ باغ سبزی که راه شد

روند گسترش مشهد در طول صد سال، همواره صعودی بوده است و این گسترش پس از آن در دستورکار مدیران شهری قرار گرفت که احساس کردند محدوده قدیم شهر، دیگر توانایی تغییر را ندارد؛ زیرا تقریبا تمام باغ‌ها و زمین‌های سبز داخل برج‌وباروی قدیم شهر یکی‌یکی تقسیم شدند و ابتدا به خانه‌باغ و سپس به‌مرور زمان، به خانه‌های کوچک و کوچک‌تر تبدیل شدند، اما بازهم ساکنان شهر نیازمند زمین‌های بیشتری برای ساخت منزل مسکونی و البته فضای کاری بودند.

نقشه‌های مشهد دوران قاجار درحالی بازگوکننده فضای سبز بسیار در شهر است که در نخستین نقشه‌های عهد پهلوی، بیشتر این فضا‌ها به کوچه‌ها و پلاک‌های مسکونی تبدیل شده‌اند. کوچه شهید احمدرضا همتیان یا آیت‌الله بهجت ۳ که دربین مردم محلی به کوچه «ساسان» معروف است، جزو این کوچه‌هاست که در اواخر دوران حکومت قاجار‌ها بر ایران، با تقسیم چندین باغ بزرگ به قطعات کوچک‌تر و ساخت منازل مسکونی در آن‌ها ایجاد شده است.

پیش از کوچه ساسان، چه بود؟

کوچه آیت‌الله بهجت ۳ در دوره قاجار به معنای یک کوچه مستقل، وجود خارجی ندارد. به تعریف بهتر، بخش مهم مسیری که اکنون به این نام می‌شناسیم، راه ایجادشده در مرز غربی محله نوغان و شرقی محله بالاخیابان بوده است که از میان باغ‌های کوچک و بزرگ شخصی عبور می‌کرده است.

براساس نقشه ترسیم‌شده به سال ۱۲۴۸ خورشیدی (روشن‌ترین کوچه‌بندی و مرزبندی محلی را در بین نقشه‌های قاجاری مشهد دارد) هر دو سوی شمالی و جنوبی این کوچه در آن دوران، به باغ‌های کوچک و بزرگی اختصاص داشته که معروف‌ترین آن‌ها باغ متعلق به بهاءالتولیه، از بزرگان وقت آستان قدس، بوده است.

همچنین مسیر این کوچه در آن دوران، به شکل امروز صاف و مستقیم نبوده است و دراصل مسیری کوچه‌باغ‌مانند بوده که از کوچه بهاءالتولیه آغاز می‌شده و انتهای آن به پاچنار می‌رسیده است.

این کوچه همچنین ازطریق کوچه بهاءالتولیه به محدوده ته‌پل‌محله، راسته کوچه نوغان و حرم مطهر امام‌هشتم (ع) ختم می‌شده و از طریق کوچه پاچنار نیز به باغ نادری، کوچه سلطان‌محمد، محدوده باغ هشت‌آباد و باروی غربی مشهد راه داشته است.

درواقع مسیری که اکنون به نام کوچه بهجت ۳ می‌شناسیم، در دوران ناصرالدین‌شاه جزو مسیر‌های مشترک بین دو محله شهر بوده که بخش شرقی آن در محله نوغان و بخش غربی نیز در محله بالاخیابان قرار می‌گرفته است؛ البته ناگفته نماند که این مسیر، یک فرعی هم داشته که کوچه ساسان را به کوچه آب‌میرزا و سپس به بالاخیابان، متصل می‌کرده است.

خانه‌باغ تاجرباشی شهر، کوچه می‌شود

کوچه آیت‌الله بهجت ۳ از آن دست کوچه‌های مشهد است که پس از انقلاب مشروطه تا پایان دهه نخست قرن ۱۴ خورشیدی به‌مرور کامل می‌شود. براساس نقشه سال ۱۳۲۵ مشهد، این کوچه در آن زمان دو کوچه «بهاءالتولیه» در شرق و «بیمارستان آمریکایی» در غرب را به‌هم پیوند می‌داده است.

نکته شایان توجه دیگر نام کوچه ساسان است؛ اسناد و اطلاعات درج‌شده در نقشه سال‌های ۱۳۱۰، ۱۳۲۵ و ۱۳۳۳ خورشیدی، نشان می‌دهد که نام رسمی این کوچه در ابتدا تاجرباشی بوده است. این نام هم گویا برگرفته از لقب مالک یکی از آخرین خانه‌باغ‌های کوچه بوده که در شرق سومین فرعی شمالی آن قرار داشته است. روایت‌ها، تاجرباشی را اهل کار خیر و به‌نوعی بزرگ و کدخدای محل توصیف می‌کنند.

کوچه ساسان این روز‌ها

کوچه ساسان یا همان آیت‌الله بهجت ۳ در دو دهه اخیر به اسم «شهید احمدرضا‌همتیان» مزین شده است و مانند سال‌های پایانی میانه سده ۱۴ خورشیدی، شش فرعی دارد که هر سه فرعی شمالی و فرعی‌های اول و آخر جنوبی، به کوچه‌ها و خیابان‌های اطراف مرتبط هستند.

تنها فرعی بن‌بست این کوچه، «فرعی دوم جنوبی» است که در انتهایش، یکی از معدود خانه‌باغ‌های باقی‌مانده در کوچه قرار دارد؛ خانه دودری که در دیگرش از میانه کوچه مادرشاهی یا شهید همتیان ۵ باز می‌شود. وجود این خانه و چند خانه‌باغ دیگر مانند منزل مرحوم «آیت‌الله گرایلی» و مرحوم «قاسمی‌راد»، مشهور به «اطمینان» و همچنین خانه تاریخی ثبت‌ملی‌شده «اکبرزاده» در این کوچه، شرایط خاصی را از منظر معماری برای آن رقم زده است.

این منظر خاص معماری، سبب شده است طراحان آخرین طرح بهسازی اطراف حرم مطهر رضوی (موسوم به طرح حریم رضوی) برای این کوچه، امتیاز ویژه‌ای درنظر بگیرند و تقریبا سراسر آن را «بافت ویژه شهری» با کاربری فرهنگی اعلام کنند؛ اقدامی که سبب شده است برخی سرمایه‌گذاران با خرید خانه‌های کوچه برای تبدیل آن‌ها به رستوران سنتی یا بوتیک‌هتل تلاش کنند.

نخستین بوتیک‌هتل کوچه ساسان، هم‌اکنون در پلاک دوم شمالی آن، از سمت خیابان آیت‌الله بهجت در مرحله تکمیل است و نخستین رستوران سنتی آن نیز تقریبا از دو سال پیش در فرعی ارتباط‌دهنده این کوچه و کوچه آب‌میرزا درحال خدمات‌دهی به مشتریان است.

ناگفته نماند که کوچه ساسان و فرعی‌های آن، همان‌طور که توجه سرمایه‌گذاران حوزه گردشگری را به خود جلب کرده، در مرکز توجه فعالان مذهبی هم بوده است؛ آن‌چنان که علاوه‌بر میزبانی از حسینیه سرخسی‌ها و زائرسرای «زارچی‌های مقیم مشهد» و «ابرسیج‌های شاهرودی»، در انتهای نخستین فرعی شمالی آن، مدرسه علمیه «امام‌رضا (ع)» نیز مشغول فعالیت است.

در پایان، بد نیست بدانید یکی از سردر‌های زیبای خانه‌های مسکونی ایران در کوچه ساسان واقع شده است. این سردر متعلق به خانه تاریخی اکبرزاده است که سال ۱۳۸۴ به‌عنوان بنایی باقی‌مانده از اواخر دوران قاجار در فهرست آثار ملی کشور قرار گرفت.

نامی به یادگارمانده از یک خیر سفره‌دار

بزرگ‌ترین تغییر رخ‌داده در کوچه تاجرباشی در طول دهه ۳۰ تا ۵۰ خورشیدی، حذف ارتباط مستقیم آن با کوچه بیمارستان آمریکایی است. این ماجرا پس از آن رخ می‌دهد که مسئولان وقت تصمیم می‌گیرند برای آسان شدن دسترسی مردم به راه‌آهن، مسیر موجود درکنار باغ نادری تا ایستگاه راه‌آهن مشهد را ادامه دهند.

به این صورت در میانه دهه ۴۰ خورشیدی، خیابان «شاه‌رضانو (آزادی سال‌های نخست پس از انقلاب اسلامی و آیت‌الله بهجت سال‌های اخیر)» متولد می‌شود. پس از آن حدود بیست متر انتهایی کوچه تاجرباشی از اصل کوچه، جدا و به‌صورت وجودی مستقل، اما بدون نام رسمی، وارد تقسیم‌بندی‌های شهری مشهد می‌شود.

خیابان شاه‌رضانو تغییر دیگری را هم در کوچه تاجرباشی رقم می‌زند و آن، از بن‌بست خارج شدن تنها فرعی شمالی کوچه بوده است، به‌نحوی‌که اکنون این کوچه را به نام آیت‌ا... بهجت ۵ می‌شناسند. در ادامه این تغییرات، نیز یکی از معدود خانه‌باغ‌های قاجاری باقی‌مانده تا پهلوی در آن دوران، تخریب می‌شود و زمین آن، راه ارتباطی جدیدی بین کوچه تاجرباشی با کوچه آب‌میرزا پدید می‌آورد که آن را از قدیم، کوچه مادرشاهی می‌نامیدند.

در نیمه دوم حکومت پهلوی‌ها، تاجرباشی که از القاب قاجاری بود، به «ساسان» تغییر نام یافت. ماجرا از این قرار است: درحالی‌که دولت در نامه‌های اداری خود از این کوچه به نام شاه‌رضانو ۳ نام می‌برد، این کوچه در کلام مردم با نام فامیلی یکی از خیران و سفره‌داران محل یعنی «ساسان» شهره شده بود.

بزرگان کوچه ساسان

از تاجرباشی و ساسان، دو نامدار قدیمی کوچه ساسان که هرکدام در دورانی نامشان معرف کوچه است، اگر بگذریم، این کوچه در طول سالیان گذشته، میزبان چهره‌های دینی و فرهنگی و اقتصادی بوده است که مرحوم آیت‌الله حاج‌شیخ‌حسین گرایلی، امام‌جماعت حرم مطهر رضوی، یکی از آن‌هاست.

وی پیش از انقلاب اسلامی تا پایان عمر در یکی از معدود خانه‌باغ‌های باقی‌مانده کوچه ساکن بود. نکته جالب درباره خانه مرحوم گرایلی، دوقلو بودن آن با خانه‌ای دیگر در این کوچه است که بازگوکننده استفاده از یک نقشه برای ساخت هر دو خانه است.

دیگر شخصیت معروف ساکن کوچه، مرحوم قاسمی‌راد است که بیشتر مردم مشهد او را به نام کارگاه شیرینی‌پزی‌اش یعنی «حاجی‌اطمینان» می‌شناسند. وی به‌عنوان نخستین تولیدکننده کیک‌های معروف به «کیک ابری» در مشهد، صاحب خانه‌باغ بزرگی در میانه فرعی سوم شمالی کوچه ساسان بود که اکنون فرزندش در همان خانه روزگار می‌گذراند.

خانه اطمینان دربین مردم محله، به برپایی روزه‌های پرشور دهه نخست محرم نیز شهرت داشت. سومین خانواده مهم کوچه ساسان، ساکن نخستین پلاک شمالی کوچه از سمت تقاطع کوچه بهاءالتولیه بودند. چندین فرزند این خانواده که «مسگری» نام داشتند، از قاریان برجسته مشهد محسوب می‌شوند.