دیوار‌های عیدگاه هنوز بوی رنگ می‌دهد 
پادرمیانی برای حل اختلافات همسایهها 
رد پای هراتی‌ها در موقوفات منطقه ثامن
حضور هراتی‌ها تنها در تجارت و بازرگانی خلاصه نمی‌شد. وقف‌های متعدد آنها نشان می‌دهد که این مهاجران از میانه دوره ناصری تا اوایل پهلوی، با ثبت ده‌ها موقوفه، در فرهنگ دینی و حتی اجتماعی مشهد نقش داشتند.
برخی از مردم مشهد ممکن است مهاجران افغانستانی را با یک نگاه خاص ببینند و تصور کنند همیشه باری به دوش کشور ما بوده‌اند،، اما مطالعه تاریخ نشان می‌دهد که آنها در زمان‌هایی مالکان و واقفانی بوده‌اند که آثار خیر و نیکی‌شان کم‌وبیش باقی مانده است. در منطقه ثامن، گروهی از مهاجران هراتی، از نیمه دوره ناصری تا اوایل قرن حاضر برای رفاه زائران و مردم این محدوده، زمین، خانه یا درآمد مزارع خود را وقف کردند.
از جنگ دوازده‌روزه به بعد، به‌دلیل اتفاقات جبران‌ناپذیری که رقم خورد، نام مهاجران افغانستانی بیشتر با واژه‌هایی، چون «خروج از کشور» در رسانه‌ها گره خورده است، ولی در‌این‌بین نمی‌توان همه را با یک چشم دید. شاید یادآوری سهم برخی از آنها در وقفیات مشهد، چیزی شبیه بازگرداندن حق باشد و اینکه همه را نباید با یک چوب راند.
در کتاب «گروه‌های مهاجر به مشهد از صفویه تاکنون» نوشته دکتر علی نجف‌زاده ـ‌که در این گزارش بار‌ها به آن ارجاع داده‌ایم‌ـ آمده است: «هراتی‌ها در نسل اول با عنوان مهاجر شناخته می‌شدند، اما نسل‌های بعدی‌شان چنان در متن شهر حل شدند که امروزه از آنان به‌عنوان واقفان بزرگ یاد می‌شود.»
بر همین اساس، سراغ شماری از این موقوفات را گرفتیم، هم در کتاب‌ها و هم در بازدید‌های میدانی. اگرچه استعلام از سازمان اوقاف و امور خیریه استان و بررسی‌های میدانی نشان می‌دهد امروز عدد مشخصی برای موقوفات هراتی‌ها نمی‌توانیم به کار ببریم، با بررسی اسناد و گفته‌های اهالی، تعداد آنها متجاوز از ده مورد است؛ موقوفاتی که نام و یاد برخی واقفانش در ذهن قدیمی‌های ثامن هنوز زنده است.
ردِ دکان‌ها و حیاط‌ها در کتاب‌ها باقی است
در‌میان خاندان‌های مهاجر هراتی، نام حاجی‌محمود هراتی بیش از دیگران می‌درخشد؛ تاجری بزرگ از خاندان احمدزاده هروی که در محله چهارباغ مشهد سکونت داشت و تجارتخانه او با عنوان «تجارتخانه حاجی‌محمود و برادران احمداف هروی» یکی از مراکز فعال بازرگانی میان خراسان و افغانستان به شمار می‌رفت. در همان روزگار، کوچه‌ای به نام حاجی‌محمود هراتی نام‌گذاری شده بود.
نجف‌زاده با اشاره‌به منابع تاریخی در کتابش آورده است که حاجی‌محمود هراتی، از مستأجران بزرگ املاک آستان قدس رضوی بوده‌اند و حتی «حمام محمودیه» در کوچه چهارباغ به دست او ساخته و اداره می‌شد. اما حضور هراتی‌ها تنها در تجارت و بازرگانی خلاصه نمی‌شد. وقف‌های متعدد آنها نشان می‌دهد که این مهاجران از میانه دوره ناصری تا اوایل پهلوی، با ثبت ده‌ها موقوفه، در فرهنگ دینی و حتی اجتماعی مشهد نقش داشتند.
وقفیات هراتی‌ها در کتاب‌ها
نجف‌زاده در کتابش، وقفیات افغان‌ها را این‌طور برشمرده است: نخستین وقف‌نامه در سال ۱۲۸۳قمری به نام سید‌احمد هراتی است که سه باب حوالی ملکی خود در محله قتلگاه را برای عزاداری امام‌حسین (ع) وقف کرد و تولیت آن را به دخترانش، فاطمه‌بی‌بی و سادات‌بی‌بی سپرد.
سید‌محمد هروی، در سال۱۲۸۶ قمری، ده جویه باغ انگور ملک موروثی خود و نصف یک باب حوالی واقع در خیابان علیا، کوچه میرشرف را وقف کرد. آخوند ملا علی‌اکبر، پسر ملا غلامرضا هروی‌الاصل در سال ۱۲۹۰ قمری موقوفاتی در مزرعه نعمان واقع در سرجام را برای عزاداری و برگزاری روضه‌خوانی‌ها درنظر گرفت. غلام هروی در ۱۲۸۷قمری یک باب‌حیاط در کوچه مروی‌ها برای روضه ماه محرم و صفر وقف کرد.
گروهی از کاسبان و خرده‌فروشان هم از‌جمله کربلایی‌حسین هراتی، قربانعلی بقال‌هراتی، رجبعلی صباغ‌هروی، سیدعبدالله علاف و حاج علی هراتی، موقوفاتی نظیر خانه و دکان و زمین را در نوغان و خارج از شهر وقف مسجد پل سنگی و روضه سیدالشهدا کرده‌اند. حتی زنان خاندان هم در این فرهنگ وقف فعال بوده‌اند؛ چنان‌که جان‌خانم، دختر آقا‌علی‌مردان خان هروی، در سال ۱۳۰۵قمری خانه‌ای در محله گل‌فروشان وقف کرد.
جدیدترین وقف‌نامه از هراتی‌ها نیز متعلق به سیدهاشم عطار است که در ۱۳۴۳ قمری یک منزل مسکونی در پایین‌خیابان، کوچه قبرستان وقف عزاداری کرد.
موقوفاتی که نشانی از آن باقی نمانده است
بازدید از محل‌هایی که خرده‌اطلاعاتی از آنها نوشته‌ایم، نشان داد چهره مشهد امروز چیزی از آن همه حضور و سرمایه ماندگار هراتی‌ها را در خود ندارد. نام‌ها و نشانه‌ها، کم‌کم از کوچه‌ها رفته‌اند و جای خود را به خیابان‌های عریض، پروژه‌های شهری و ساختمان‌های تازه داده‌اند.
کوچه حمام صاحبکار
نخستین مقصد ما، کوچه حمام صاحبکار در نوغان است؛ همان‌جایی که در کتاب گروه‌های مهاجر به مشهد از صفویه تاکنون، از سنگ‌نوشته سال۱۳۲۱قمری و دو باب دکان وقفی آن خبر داده است. بنا‌بر صحبت‌های اهالی، خرابی‌های این محدوده از سال۱۳۹۰ آغاز شد.
هراتی‌ها در نسل اول با عنوان مهاجر شناخته می‌شدند، اما در نسل‌های بعدی به‌عنوان واقفان بزرگ شناخته می‌شدند
تا دوره کرونا چندمغازه از بنا‌های قدیمی باقی مانده بود که همان‌ها هم تخریب شد. حالا به‌جای آن، جداره‌ای جدید از مغازه‌های نوساز و دیوار‌های سیمانی نشسته است؛ بدون هیچ نشانی از آن حمام یا دکان‌هایی که روزی وقف روضه‌خوانی برای عزای امام حسین (ع) بودند.
کوچه قبرستان قتلگاه
مسیر بعدی، کوچه قبرستان قتلگاه است؛ جایی که نخستین وقف‌نامه خاندان هراتی در سال ۱۲۸۳قمری برای سه باب خانه این محدوده صادر شده بود. اما امروز، قتلگاه دیگر وجود خارجی ندارد؛ تمام محدوده در طرح‌های جدید شهری تخریب شده و در دل ره‌باغ رضوان قرار گرفته است. از کوچه‌ها و خانه‌هایی که در وقف‌نامه‌ها آمده بود، هیچ اثری باقی نمانده، جز نامی در صفحات کتاب‌ها.
کوچه مروی‌ها
در کوچه مروی‌ها نیز وضع چندان بهتر نیست. این محدوده در دوره‌های نوسازی بافت اطراف حرم تخریب شد و اکنون تنها مسجد مروی‌ها از میان خانه‌ها و دکان‌های وقفی گذشته به‌جا مانده است؛ بنایی قدیمی در شلوغی ترافیک شهری بافت جدید.
کوچه قبرستان
کوچه قبرستان که در وقف‌نامه «سیدهاشم عطار» در سال۱۳۲۳ قمری از آن یاد شده، دیگر وجود ندارد. پس‌از احداث خیابان‌های منتهی به حرم، این محدوده اکنون در دل پایین‌خیابان افتاده است؛ هیچ مرزی از آن کوچه قدیمی باقی نمانده و حتی محل دقیق موقوفه در اسناد محلی پاک شده است. حالا وقف‌های هراتی‌ها دیگر در سطح شهر نشانی از خود ندارد.
* این گزارش پنج‌شنبه ۲۴ مهرماه ۱۴۰۴ در شماره ۶۰۹ شهرآرامحله منطقه ثامن چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
