محمدتقی مدرس رضوی، اندیشمندی از نسل سادات رضوی

«لله الحمد، که توفیق عنایت فرمود تا راه و روش نیاکان خود را در پیش گیرم و تدریس و تعلیم فرزندان کشور را پیشه سازم و تمامی عمر را به مطالعه کتب و نشر آثار بزرگان گذشته صرف نمایم و خدمت پرافتخار معلمی را به دست آورم.» این سخنان‌دانشی مرد بزرگی است که همه عمر خود را صرف پژوهش در میراث اسلامی ایرانی و تربیت شاگردان کرد. استاد محمدتقی مدرس رضوی از افتخارات بزرگ شهر مشهد مقدس است. خاندان او همه اهل علم و ادب و از سادات رضوی بودند.

استاد سید محمد تقی مدرس رضوی در شب سه شنبه دوم شوال سال ۱۳۱۳ قمری برابر با ۲۸اسفند سال ۱۲۷۴ خورشیدی در مشهد مقدس زاده شد. او در سایه تربیت پدری دانشمند پرورش یافت و از انفاس او بهره گرفت و از آن کانون دانش و تقوا و فضیلت بر آمد و بالید.
پدر ایشان که حتی دختران خود را در آن دوران به کسب دانش وادار کرده بود، به پرورش و آموزش پسر خویش علاقه خاص نشان داد و او را از پنج سالگی به مکتب فرستاد و میرزا محمد تقی قرآن کریم و «صد کلمه مولای متقیان» و ترجمه آن را در مکتب آموخت و صرف و نحو را از کتاب «جامع المقدمات» فرا گرفت.

در آن موقع، در مشهد به همت چند تن از دانش دوستان و علاقه مندان به رواج علوم و فنون جدید، چهار مدرسه گشایش یافت که چندان مورد اقبال عامه مردم و علما و مقدسان قرار نگرفت و آن ها خیلی کم فرزندان خود را به این مدارس می فرستادند، اما والد بزرگوار و دانشمند و بینا دل استاد مدرس رضوی ، فرزند را به یکی از این مدارس که «رحیمیه» نام داشت، برد و به مدیر آنجا سپرد.

سید محمد تقی چون پیش از این، فارسی و عربی را آموخته بود در کلاس چهارم دبستان پذیرفته شد و در اندک مدتی به کلاس پنجم و ششم ارتقا یافت و تا کلاس هفتم که کلاس عالی مدرسه بود، رسید و چون معلمی و تدریس را به ارث برده و دروس را خوب فراگرفته بود، آن زمان که در کلاس ششم بود، به شاگردان کلاس سوم حساب و فارسی و نحو و صرف درس می داد.

در این مدارس، بیشتر دروس ادبی تدریس می شد و معلمانی فاضل و ادیب داشت، مانند فضل الله بدایع نگار و سید حسین ادیب بجنوردی و آقا شیخ حسن ادیب هروی که همه از محققان و ادیبان بنام و دارای تألیف و تصنیف بودند.

محمدتقی پس از مدتی به درس ادیب نیشابوری وارد شد. آن زمان چراغ ادبیات عربی و فارسی به همت او روشن بود و محمدتقی یکی از شاگردان حلقه درسی ادیب شد. در آن روز گار که علوم ادبی به پرتو وجود امثال ادیب نیشابوری روشن بود و علوم دینی بزرگانی داشت، علوم ریاضی، مدرسی متبحر و دانشمندی علامه چون میرزاعبدالرحمن مدرس داشت، که علاوه بر استادی ریاضیات، در ادب و حکمت و فقه و کلام از سر آمدان و معاریف به شمار می رفت؛ محمدتقی نیز مدتی در درس او حاضر شد.

پس از درگذشت پدر، منصب تدریس آستانه به ایشان محول شد و ایشان تدریس رشته هایی را که آموخته بود، به عهده گرفت و چندی بعد، از طرف سید محمد تدین، مأمور تدریس در مدرسه «دانش» مشهد شد

استاد مدرس رضوی پس از اینکه از سرچشمه ادب و ریاضیات سیراب شد، روی به آموختن علم دین آورد و نزد پدر خود «شرح لمعه» در فقه و قوانین را در اصول فرا گرفت و به اصطلاح طلاب، برای درس خارج فقه و اصول در محضر حاج آقا حسین قمی و آقا میرزا محمد آقا زاده خراسانی حاضر شد و از محضر آن ها استفاده کرد.

محمدتقی در جایگاه مدرس آستان قدس

پس از درگذشت پدر، منصب تدریس آستانه به ایشان محول شد و ایشان تدریس رشته هایی را که آموخته بود، به عهده گرفت و چندی بعد، از طرف سید محمد تدین، مأمور تدریس در مدرسه «دانش» مشهد شد. دانش که نخستین مدرسه متوسطه مشهد بود، از سال ۱۳۱۰خورشیدی به تهران منتقل شد. آن سال مدرسه عالی «سپهسالار» به وزارت فرهنگ واگذار شد و استاد مدرس رضوی به تهران رفت و به سمت معلم و ناظم آن مدرسه منصوب شد. وی در مدارس «دارالفنون» و «علمیه» و «شرافت» و «معرفت» نیز زبان فارسی تدریس می کرد. سید محمد تقی در بهمن سال ۱۳۵۵ از طرف دانشگاه تهران منشور استاد ممتاز را دریافت کرد.

آثار و تألیفات

از بزرگ ترین کارهای شادروان مدرس رضوی، تألیف کتابی درباره زندگی نامه خواجه نصیرالدین است با عنوان «احوال و آثار قدوه المحققین و سلطان حکما و متکلمین، استاد بشر و عقل حادی عشر ابوجعفر محمد بن محمد بن الحسن الطوسی ملقب به نصیرالدین»، که اول بار در سال ۱۳۵۴ از سوی بنیاد فرهنگ ایران در ۷۲۲ صفحه در قطع وزیری انتشار یافت. این کتاب نه تنها زندگی نامه یک دانشمند معروف، بلکه گزارشی است مبسوط از اوضاع و احوال فرهنگی ایران در سده هفتم هجری، شامل زندگی نامه خواجه، معرفی استادان، همکاران، دستیاران، شاگردان و فرزندان او، معاصران معروف شامل دانشمندان، خلفا، امرا و شاهان، اوضاع و احوال اسماعیلیه در ارتباط با خواجه، رصدخانه مراغه، آثار و مکاتبات خواجه و حکایت های مربوط به او.

«میزان الحکمه» از ابوالفتح عبدالرحمان خازنی (ح ۴۷۵ - ۵۲۵) اخترشناس و مکانیک دان ایرانی براساس ترجمه فارسی آن، از مترجمی ناشناس در حدود سده های ۶ و ۷هجری قمری است. این کتاب که درباره سازوکار نوعی ترازوی دقیق برای سنجش عیار جواهرات است، معرف اوج تکامل سنتی است که تا سده هفدهم میلادی دست نخورده باقی ماند. مدرس رضوی این کتاب را تصحیح و با مقدمه و تعلیقات در سال ۱۳۴۶ توسط بنیاد فرهنگ ایران منتشر کرد.

«آثار علوی یا کائنات جو» از ابوحاتم مظفر اسفزاری (وفات ۵۱۵ه.ق) اخترشناس، ریاضی دان و فیزیک دان ایرانی، در موضوع هواشناسی، دیگر کتابی است که مدرس رضوی اول بار آن را در سال ۱۳۱۹ توسط شرکت طبع کتاب منتشر کرد و بعدها در سال ۱۳۵۶ از سوی بنیاد فرهنگ ایران تجدید چاپ شد.

محمدباقر رضوی، مدرس اول آستان قدس

تألیف و تدریس در آستان قدس رضوی از طرح های علمی بود که به منظور اشاعه فرهنگ اسلامی و ترویج مبانی فکری ائمه معصوم، قرن ها دوام داشته است. بر اساس این سنت سعی می شد آستان قدس رضوی، به یک مرکز علمی شیعی تبدیل شود و کانون نشر افکار بلند امامان معصوم باشد؛ به این منظور علما و دانشوران مؤمن شیعه برای بهره گیری از فضای قدسی حرم ، در رواق های آن سکونت می یافتند و به تألیف و تدریس و تزکیه می پرداختند.

بر اساس این سنت، یکی از بهترین استادان حوزه به عنوان مدرس اول آستانه برگزیده شده و طی ابلاغ رسمی تولیت، از ایشان برای تدریس دعوت می‌شد. تولیت با تأمین هزینه زندگی مدرسان و مؤلفان، در عمل، بنیه علمی جویندگان تشنه کام علوم به خصوص علوم قرآنی را تقویت می کرد.

محمدباقر مدرس رضوی، پدر استاد، یکی از مدرسان برجسته حرم امام رضا(ع) بود. این منصب از زمان نادرشاه افشار در این خاندان از پدر به پسر به ارث رسیده و در سال ۱۲۹۹قمری بعد از میرزا محمد علی رضوی به مرحوم میرزا محمد باقر رضوی، برادرزاده اش، منتقل شده و میرزا محمد باقر پدر بزرگوار استاد مدرس رضوی است. نخستین بار در سفر نامه «افضل الملک» المعی کرمانی از میرزامحمدباقر به عنوان مدرس آستانه یاد شده است: «... خزانه الادب، خلاصه زمانه، مدرس آستانه، ثمر شجر بوستان مرتضوی آقا سید باقر الرضوی سلمه الله .»

اما نسبت «رضوی» به مناسبت انتساب به حضرت رضا(ع)است که انساب این سلسله در کتاب « شجره طیبه » تألیف میرزا محمد باقر مدرس رضوی آمده و این کتاب با اضافات و تعلیقات به کوشش استاد محمدتقی مدرس رضوی به چاپ رسیده است.

پدر بزرگوار و دانشمند استاد، یعنی مرحوم میرزا محمد باقر رضوی، در شب هفدهم ربیع المولود 1270 قمری به دنیا آمد و بامداد نهم ذی حجه سال 1342 قمری درگذشت و زیر در حرم در مدخل دارالسیاده به خاک سپرده شد. برخی از بزرگان علما و شعرا و شاگردانش در باره او مرثیه هایی گفته اند، از جمله مرحوم استاد بدیع الزمان فروزانفر قطعه ای در رثای او ساخته که مطلعش این است: «قطب دانش محمد باقر / بار بر بست از این جهان و بمرد.»

محمدباقر علاوه بر کار تدریس در امور اجتماعی نیز دستی داشت و از طرف علمای خراسان به نمایندگی انجمن ایالتی بر گزیده شد. در مدت دو سالی که جلسات این انجمن در بیرونی منزل حاج میرزا حبیب الله مجتهد عارف و صاحبدل و شاعر معروف تشکیل می شد، میرزا محمد باقر حاضر بود و نامه ها را هم او می نوشت یا املا می کرد.