شرحی بر تاریخ سجاده‌های قدیمی و وقفی حرم مطهر رضوی

نسل ما سجاده ها را با پارچه های نقش ترمه، مخمل یا نخ پنبه ای می شناسند که عطر حرم و گلبرگ های گل محمدی در تارو پودش تاب خورده اند.

توی حرم هم نخستین فرش زیر پای زائر و مجاور است به وقت قد قامت ایستادن و دست ذکر بالا بردن. اما همین پارچه ها که اندازه هاشان معمولا در یک مستطیل یک متر و چند سانتی خلاصه می شود، تاریخی دارد بلند، آن قدر که پهلو به دوران نخستین اسلام می زند.

در واقع سجاده ها از جمله دستبافت هایی هستند که از اوایل ظهور اسلام به منظور استفاده در مراسم مذهبی مسلمانان در اندازه های کوچک، طراحی و بافته می شده و در دوره ای نیز مزین به طرح محراب و طاق شده اند. در سفرنامه سیاحان هم اشاره هایی مختصر به سجاده بافی در شهرهای مختلف شده است.

برای نمونه در کتاب «حدودالعالم» که در سال ٣٧٢هجری قمری تألیف شده، در توصیف جهرم آمده است: «جهرم شهری است خرم و از وی زیلو و مصلای نماز نیکو خیزد.» مقدسی، سیاح و جغرافی دان سده چهارم، هم در شرح سفرش به بخارا می گوید: «در بخارا جامه های نرم و انواع سجاده ها، بساط و جامه های گستردنی فندقی و منبرهای زرد، جگری و کمربند اسبان که در زندان ها بافته می شود، بسیار است.»

در مشهد نیز سجاده بافی و متبرک کردن سجاده ها در زیارت حرم برای سوغات و هدیه بردن از قدیم الایام باب بوده اما بیشترین اطلاعات موجود درباره سجاده ها یادگار عصر صفویان و برآمده از دل اسناد این دوران است. گزارش پیش رو گذری است بر تاریخ قدیمی ترین سجاده هایی که در حرم مطهر رضوی نگهداری می شوند.

سجاده های تقدیمی و وقفی

اسناد بسیاری، از تقدیمی و وقفی بودن سجاده ها در حرم مطهر رضوی حکایت دارد که اغلب آنان مزین به طرح محراب هستند؛ طرحی که در گذشته رایج بوده اما در دوران معاصر دیگر یافت نمی شود.

ناگفته نماند نخستین کسی که در سفرنامه اش از سجاده هایی با نقش محراب نام برده، ابن حوقل است اما از آنجا که در گذشته به پارچه های ضخیمی نیز که با آن اتاق ها را فرش می کرده اند، سجاده می گفته اند، مشخص نیست منظور او سجاده های نمازی است یا پارچه های ضخیم مفرشی.

سجاده مروارید

هم اکنون در موزه حرم مطهر، چند سجاده قدیمی وجود دارد که با ارزش ترین آن ها سجاده مروارید دوزی شده ای متعلق به قرن چهاردهم هجری قمری است. این سجاده که از جنس ماهوت قرمز به ابعاد حدود 2.5متر در 1.20سانتی متر است، با مروارید اصل بحرینی، منجوق و پولک دوخته و وقف شده است اما واقف آن مشخص نیست.

نقش این سجاده محرابی، هزار گل است و در قسمت پایین محراب آن، یک گلدان بزرگ نقش خورده است. دو بوته گل زنبق و چهار بوته نرگس نیز در طرفین و بسیار گلی که از ترنج آن به هر طرف بافته شده است، چشم هر بیننده را به پنجره باغ های ایرانی باز می کند

نقش این سجاده محرابی، هزار گل است و در قسمت پایین محراب آن، یک گلدان بزرگ نقش خورده است. دو بوته گل زنبق و چهار بوته نرگس نیز در طرفین و بسیار گلی که از ترنج آن به هر طرف بافته شده است، چشم هر بیننده را به پنجره باغ های ایرانی باز می کند. همچنین خطوط اسلیمی ماری و دهن اژدری دوخته شده با مروارید، زیبایی و جلای خاصی به محراب این اثر بخشیده است.

این سجاده با توجه به حجیم و کروی بودن مرواریدهای دوخته شده روی آن گویا بیشتر جنبه تزیینی داشته است تا استفاده پیوسته از آن. ناگفته نماند روی این بافت از سه اندازه مختلف مروارید استفاده شده است که مرواریدهای ریز آن رشته ای نقش خورده اند.

سجاده مخمل گلابتون دوزی قرمز

قدیمی ترین این سجاده ها متعلق به عصر صفوی است که سجاده مخمل گلابتون دوزی قرمز، یکی از آن هاست. تاریخ بافت این سجاده مشخص نیست اما شکل گره و نقش های آن، این احتمال را ایجاد کرده است که یادگار دوره صفوی باشد. ابعاد آن، حدود 1.5 در 1 متر و دست هایی تار و پود آن را با مخمل ابریشمی لاجوردی و قرمز درانداخته است.

در این سجاده، حاشیه ها و محراب از طول به نیم قسمت شده اند و نیمه بالایی با آیات و اسمای قرآنی و نیمه پایینی با نقش های گیاهی و هندسی با نخ نقره و طلا گلابتون دوزی شده است، به طوری که در بالا سوره آیت الکرسی و در پایین اسماءالحسنی و نام های ائمه اطهار(ع) لابه لای برگ و گل با نقوش ختایی پر شده است.

همچنین در این اثر، رنگ های سرد و گرم بسیار استادانه انتخاب شده، به طوری که کاربرد رنگ آبی لاجوردی، فضایی معنوی ایجاد کرده و سردی آن با رنگ قرمز محراب خنثی شده است.

سجاده مخمل تزیینی

این سجاده با طرح حاشیه دار محرابی و تشعیر با اندازه های حدود 2 متر در 1.20سانتی متر از جنس مخمل ابریشمی با آستر کتان و به رنگ قرمز تیره است. در دوخت این سجاده از سرمه طلایی، سنگ های سبز و قرمز و ابریشم دوزی استفاده شده است. حاشیه و لچک های محراب با نقش سرو و متن آن هم با تصویر گیاه پر شده است.

قسمت پایین سجاده نیز با نقش گلدانی که ریشه سرو در آن قرار دارد، آذین شده است. روی این گلدان هم نقش دو شیر و در دو گوشه پایین محراب، نقش دو طاووس ابریشم دوزی و سرمه دوزی شده است. واقف این اثر مشخص نیست ولی زمان آن باز هم با توجه به نقوش آن، دوره صفوی است.

سجاده معرق قلاب دوزی

از آثار سوزن دوزی دوره قاجار است و در سال 1218 هجری قمری به دست حسین آقاسی لندره دوز اصفهانی دوخته شده است. جنس پارچه از ماهوت خارجی و نخ های رو دوز ابریشم است و در آن، رنگ های طبیعی قرمز، آبی لاجوردی، سبز یشمی و سبز مغز پسته ای استفاده شده است.

در این سجاده، یک سجاف و هفت حاشیه، محراب را در میان گرفته است. دو حاشیه آن که با نقش پیچک و گل معرق و قلاب دوزی شده است، با چهار حاشیه ساده محصور شده است. در میان این دو نیز حاشیه ای پهن با دو نوع کتیبه کوچک و بزرگ و نقوشی از گل و برق معرق دوزی شده است.

در کتیبه های کوچک، اسامی خداوند و در کتیبه های بزرگ دعایی از شیخ بهایی آمده است. سوای این سجاده ها چند سجاده دیگر هم هستند که مهم ترین آن ها «سجاده مخمل گلابتون دوزی مشکی» و سجاده «ماهوت ابریشم دوزی» است که همه دارای ارزش میراثی هستند.