رباط طرق، هنوز با موزه زیارت فاصله دارد

نمای آجری و گنبدهای خشتی از چند متری کاروان‌سرا چشم‌نواز است، سردر مرتفع و طاق نمای قوسی‌شکل زیبای بنای صفویه هر رهگذری را از داخل کوچه مجذوب می‌کند. در آهنی بزرگی برای ورود به کاروان‌سرا وجود دارد که قدمت آن زیاد نیست و در گذشته‌ دری چوبی جایگزین آن بوده است. 

با پا گذاشتن به داخل صحن کاروان‌سرا، حیاط مربع‌شکلی به چشم می‌خورد در اطراف آن غرفه‌هایی قرار دارد که محل اقامت و استراحت کاروانیان بوده است؛ اگر لحظه‌ای چشمان خود را روی هم بگذارید می‌توانید کاروان‌های بی‌شماری را تصور کنید که سال‌ها پیش در این کاروان‌سرا رفت و آمد داشته‌اند و خاطرات زیادی را آفریده‌اند. 

«رباط طرق» با معماری زیبایش یادگار عصر صفویه و قاجاریه است که در ابتدای جاده قدیم مشهد به نیشابور قرار دارد و با اینکه چند سالی می‌شود این رباط به محدوده شهری پیوسته، اما دیگر خبری از آن بروبیای سابق نیست به طوری که این روزها این کاروان‌سرا در کنجی غریب افتاده است.

از کاروان‌سرای رباط طرق تا زمان پهلوی اول هم استفاده می‌شده، اما با ساخت مسافرخانه‌ها در شهر و استفاده مردم از وسایل نقلیه به جای اسب و شتر رونق کاروان‌سراها کمتر شد به‌طوری که بسیاری از آن‌ها در گذر زمان از بین رفتند. در حال حاضر برخی از آن‌ها مانند این کاروان‌سرا به عنوان جاذبه‌های فرهنگی نام برده می‌شوند و مسئولان فرهنگی بناهای تاریخی باید به معرفی این مکان‌ها بپردازند تا مورد توجه گردشگران قرار گیرد.

اردیبهشت سال ۱۳۹۲ اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان خراسان رضوی، عنوان موزه زیارت را به این مکان اختصاص داد. اگر الان بعد از گذشت ۸ سال از این عنوان در این مکان قدم بگذارید خودتان به‌خوبی متوجه خواهید شد که چقدر تا محقق‌شدن «موزه زیارت» فاصله وجود دارد.

 به‌جز چند عکس از مشهد قدیم و چند تابلو که به وقایع تاریخی و مذهبی مشهد اشاره دارد چیز دیگری در این موزه دستگیرتان نخواهد شد. همچنین با وجود مرمت و بازسازی این بنا طی چند دهه اخیر، بی‌استفاده‌ماندن آن موجب تخریب دوباره بنا خواهد شد.

یادگار عصر صفویه

رباط طرق شامل دو کاروان‌سرا متعلق به عهد صفویه و قاجاریه است. صحن انتهایی مربوط به دوران صفوی است و مطابق نوشته کتیبه‌ روی سر در آن در سال1082 هجری قمری، بانی آن محمدتقی کرمانی معرفی شده است، صحن ابتدایی نیز مربوط به دوره قاجار است و توسط اسکندر بیک فراش‌باشی از حکمرانان قاجار و با بقایای مصالح کاروان‌سرای شاه عباسی ساخته شده است.

صحن ابتدایی دارای حیاط مربعی‌شکل با غرفه‌هایی است که به فاصله یک متری از زمین ساخته شده‌اند. در کنار هر غرفه حفره‌ کوچکی قرار دارد که داخل آن استوانه‌ای سنگی دیده می‌شود تا مسافر افسار اسب یا شتر خود را به آن ببندد به این استوانه «مال‌بند» گفته می‌شده است و مسافر بار خود را روی سکو خالی می‌کرده و شب را در همین غرفه استراحت می‌کرده است.

داخل غرفه‌ها نیز حفره‌هایی وجود دارد که محلی برای درست‌کردن آتش و طبخ غذا بوده است، در گذشته درِ ورودی چوبی بزرگی، اول کاروان‌سرا بوده و طاق قوسی ما بین ورودی بنای صفویه و حیاط داخلی از کیلومترها دورتر این مکان را برای کاروانیان قابل شناسایی می‌کرده است. 

حجره‌های صحن انتهایی نیز بدون در بوده و به‌وسیله پارچه‌های پشمی پوشیده می‌شده اما الان اگر به حجره‌ها نگاه کنید دارای درهای کوچک چوبی است که در مرمت بنا اضافه شده است. همچنین در مقابل غرفه‌ها و حجره‌ها پله‌هایی وجود دارد که در گذشته خبری از این پله‌ها نبود و مسافر از زین اسب یا شتر خود برای فرود استفاده می‌کرد و وارد حجره می‌شد.

مکانی برای خوشامدگویی و بدرقه

در گذشته رباط طرق یکی از مهم‌ترین مکان‌های شهر مشهد محسوب می‌شده است چون از طرفی این کاروان‌سرا آخرین منزل در مسیر نیشابور به مشهد بوده و از طرف دیگر اولین منزل بعد از شهر مشهد بوده به عبارتی، هم برای خوشامدگویی و استقبال و هم برای خداحافظی و بدرقه از آن استفاده می‌شده است، رجبعلی لباف خانیکی با این توضیحات درباره «رباط طرق» می‌گوید: در همین محدوده شاهد بنای ایوان طرق هستیم که نمازهای بزرگ مسلمانان مانند نماز عید فطر و اعیاد دیگر در این مکان برگزار می‌شده است بنابراین هر دو مکان یعنی ایوان و رباط طرق نشان از مهم‌بودن این منطقه دارد.

این باستان‌شناس توضیح می‌دهد: در بنای انتهایی رباط طرق آثاری از گذشته‌های دور مربوط به زمان سلجوقیان وجود دارد، البته شواهد تاریخی نشان می‌دهد این کاروان‌سرا توسط شاه سلیمان صفوی ساخته شده است، اما در همین بنای صفویه مصالح بسیار قدیمی دیده می‌شود که در گذر زمان دچار آسیب شده و تخمین این مصالح به دوره سلجوقیان می‌رسد.

او می‌افزاید: در مطبوعات زمان «امام محمد غزالی» به رباط طرق اشاره و گفته شده که در این مکان به استقبال شخصیت‌های بزرگ می‌رفتند یعنی این بنا در قرن پنجم و ششم هجری قمری وجود داشته و عقبه آن به دوره سلجوقیان بازمی‌گردد، اما اسناد تاریخی می‌گوید در اواخر قرن یازدهم هجری قمری رباط طرق توسط شاه سلیمان صفوی ساخته شده است، می‌توان این‌طور برداشت کرد که بنای سلجوقی تخریب شده و این کاروان‌سرا در همان مکان در زمان صفویه ساخته شده است.

لباف خانیکی با اشاره به صحن ابتدایی رباط طرق نیز توضیح می‌دهد: این بنا در زمان قاجار اضافه شده به طوری که اکنون برای ورود به کاروان‌سرا ابتدا وارد بنای زمان قاجاریه می‌شوید و سپس بنای دوم یا صحن زمان صفویه را می‌بینید.

کاروان‌سراها از نظر نوع معماری شامل تابستانی، زمستانی، کوهستانی، دشت، شهری و... می‌شود 

باقی‌ماندن فقط ۳ کاروان‌سرا در مشهد

او با اشاره به اینکه در گذشته کاروان‌سراهای زیادی در مسیر مشهد وجود داشته است، توضیح می‌دهد: بعد از حمله مغول‌ها به نیشابور و تخریب این شهر، مشهد به دستور چنگیز مغول از این حمله مصون ماند و این باعث شد تا شهر مشهد به‌سرعت گسترش پیدا کند و به جاده ابریشم که به مرو، سمرقند و بخارا می‌رفت وصل شود و علاوه بر زائر، تاجر نیز به این شهر می‌‎آمد.

 حضور زیاد کاروان‌ها، کاروان‌سراهای زیادی را هم می‌طلبید اما در حال حاضر در مشهد فقط کاروان‌سراهای رباط «طرق»، «باباقدرت» و «مَلِک» باقی مانده است.

این باستان‌شناس در ارتباط با معماری و بنای کاروان‌سراها می‌گوید: کاروان‌سرا همان‌طور که از اسم آن معلوم است برای پناه‌دادن به مسافران ساخته می‌شده و معماری آن هم برای پاسخ‌گویی به نیاز مسافران بوده است مانند محل اقامت آن‌ها یا محلی برای نگهداری احشام و حیوانات، آب انبار، حمام و... در حقیقت محلی برای استراحت کاروانیان بوده تا مسافر نیاز خود را برطرف کند، در برخی کاروان‌سراها حتی محلی برای خرید مایحتاج کاروانیان و همچنین اتاقک سرایداری تعبیه می‌شده است.

لباف خانیکی ادامه می‌دهد: کاروان‌سراها از نظر نوع معماری شامل تابستانی، زمستانی، کوهستانی، دشت، شهری و... می‌شود که در ساختار و نقشه با یکدیگر تفاوت دارند و دارای دو ایوان یا چهار ایوان با صحن مربع یا مستطیل و در اطراف هم تعدادی غرفه و حجره بوده‌اند که غرفه‌ها ایوان به اضافه بارانداز و مال‌بند داشته و حجره‌ها اتاق‌هایی با ایوانچه‌های کوچک برای خواب و استراحت شبانگاهی مسافر بوده است.

کاروان‌سرای حمام‌دار

او با بیان اینکه رباط طرق کاروان‌سرایی از نوع باز و تابستانه است، توضیح می‌دهد: امکانات کافی در این کاروان‌سرا دیده شده از جمله حیاط وسیع، غرفه و بارانداز که باراندازها سکوهای مربعی‌شکل با ارتفاعی از زمین هستند که کاروانیان با بستن حیوانات خود مثل اسب و شتر به مال‌بند بارشان را روی بارانداز خالی می‌کردند و در غرفه‌ها اقامت داشتند. 

صحن جلویی رباط که در زمان قاجار ساخته شده است یک‌سری امکانات رفاهی دیگری مانند آب‌ انبار نیز دارد و علاوه بر این رباط طرق جزو معدود رباط‌هایی است که حمام داشته و این نشان‌دهنده حضور شخصیت‌های بزرگی است که از راه دور برای زیارت و یا تجارت راهی مشهد می‌شدند و قبل از ورود به شهر در این حمام نظافت می‌کردند.

لباف خانیکی می‌گوید: وقتی می‌گوییم کاروان‌سرای رباط طرق از نوع تابستانه است یعنی این کاروان‌سرا بدون سقف و دارای حیاط است البته این تابستانه بودن به این معنا نیست که در زمستان از آن استفاده نمی‌شده در زمستان نیز این رباط میزبان کاروانیان بوده است و داخل حجره‌ها و غرفه‌ها حفره‌هایی شبیه شومینه امروزی وجود دارد که مسافران می‌توانستند با روشن‌کردن آتش خود را گرم کنند.

حمامی که از دوره صفویه باقی‌مانده از الحاقیاتی است که در پی اکتشافات و خاک‌برداری‌های اطراف کاروان‌سرا پیدا شده است. لباف خانیکی توضیح می‌دهد: بعد از چند پله ورود به حمام، حوضچه کوچکی برای پاشویه با آب سرد وجود داشته که افراد پای خود را در آن می‌شستند تا دمای بدن تعادل پیدا کند، سپس قسمت بینه یا سربینه (رختکن) بوده و در انتها هم خزینه قرار داشته است؛ آن‌طور که به نظر می‌رسد این حمام دو بخش زنانه و مردانه داشته است.

او با اشاره به معماری بنای صفویه توضیح می‌دهد: به‌دلیل ساختار خاصی که این بنا دارد، ایوان آخر آن به شکلی سرپوشیده است که با ورود به آن مکانی در مرکز به عنوان شاه‌نشین دیده می‌شود و اطراف نیز غرفه‌هایی برای استراحت کاروانیان است اما دلیل اصلی طراحی شاه‌نشین به‌دلیل این بوده که رئیس کاروان یا شخصیت‌های معروف روی آن اقامت داشتند و اگر فردی با آن‌ها کار داشت دسترسی راحت‌تری برای پیداکردنشان داشت.

مرمت در 2مرحله

سرپرست معاونت میراث فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی با بیان اینکه رباط طرق یک بنای تاریخی است که در سال ۱۳۶۳ به شماره ۱۶۳۶ به فهرست آثار ملی اضافه شده است، می‌گوید: میراث فرهنگی وضعیت عرصه و حریم رباط طرق را مشخص کرده به طوری که دارای حریم ابلاغی است تا اقدامات حفاظتی و قانونی برای این رباط انجام شود، در ادامه نیز طی دو مرحله مرمت بنا انجام شد که مرحله اول همان سال‌های نخست ثبت ملی بود و مرحله دوم از سال ۷۴ آغاز و تا سال ۹۵ به پایان رسید و اکنون تنها مرمت‌های جزئی و موضعی باقی‌مانده است.

احسان زهره‌وندی با اشاره به اینکه رباط طرق از نظر موقعیت جغرافیایی مرکز تلاقی راه‌های ارتباطی غرب و شرق در مسیر جاده ابریشم و مسیر نیشابور به توس، هرات و قندهار بوده است، توضیح می‌دهد: این رباط ۳ هزار و ۹۹۷ متر مربع مساحت دارد که ۲ هزار و ۸۳۴ متر مربع آن مربوط به دوران صفویه و هزار و ۱۶۳ متر مربع آن مربوط به دوران قاجاریه است، بنا با مصالح آجر‌های قرمزرنگ با پی سنگی و ملات آهکی ساخته شده است.

عنوان موزه زیارت همچنان برای رباط طرق

او با بیان اینکه کاروان‌سرای رباط طرق دارای ردیف اعتباری سالانه است، اضافه می‌کند: از نظر مرمت و احیای بنا تمام اقدامات آواربرداری، اجرای گنبد و فضاهای داخلی انجام شده است اما از نظر کاربری و تصمیم‌گیری که این رباط می‌تواند در آینده به چه منظوری استفاده شود نیاز به طرح مطالعاتی جامع و دقیقی دارد و باید استانداردها، دسترسی و موقعیت مکانی و همچنین فضا و معماری آن برای کاربری آینده لحاظ شود.

سرپرست معاونت میراث فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی درباره اینکه این بنا به عنوان موزه زیارت معرفی شده است نیز توضیح می‌دهد: در حال حاضر عنوان موزه زیارت برای این کاروان‌سرا وجود دارد و فعلا برنامه دیگری برای رباط طرق در نظر گرفته نشده است اما بسته به طرح مطالعاتی و برنامه‌ریزی‌ای که باید برای این بنا شود اگر مقرر شد تا موزه زیارت حفظ شود باید سبک و سیاق آن به موزه نزدیک باشد و قطعا فقط چند تابلو و عکس در این مکان نخواهد بود و وسایل و اشیا نیز در این کاروان‌سرا برای بازدید گذاشته می‌شود و به‌دلیل موقعیت مکانی در صورت گذاشتن وسایل و اشیای قیمتی ابتدا موارد امنیتی را لحاظ و برقرار خواهیم کرد.

واگذاری به بخش خصوصی؛ شاید وقتی دیگر

زهره‌وندی ادامه می‌دهد: 14بنای استان مطابق ماده27 مقرر شده است تا به بخش خصوصی واگذار شود، اما رباط طرق جزو این 14مورد نبوده است. در صورتی که ارزیابی کارشناسان نشان دهد این کاروان سرا با کمترین مداخله در اثر تاریخی و بدون اینکه به معماری بنا لطمه‌ای وارد شود امکان برون‌سپاری و واگذاری به بخش خصوصی را دارد، ممکن است در فاز بعدی ماده27 قرار گیرد.

به گفته او تبلیغات کمی برای این اثر تاریخی انجام شده است به طوری که حتی برخی مشهدی‌ها نیز از وجود آن بی‌خبر هستند: با مشخص شدن کاربری کاروان سرای رباط طرق اقدامات ما برای آشنایی مردم با این مکان آغاز خواهد شد. همچون خانه داروغه که پس از بهره‌برداری به یکی از مکان‌های نام آشنای شهر برای مجاوران و زائران تبدیل شده است.

رونق محله با رونق کاروان‌سرا

هاشم زبیده نیز که یکی دیگر از قدیمی‌هاست معتقد است این کاروان‌سرای قدیمی که چندین سال است به حال خود رها شده، مزیت چندانی برای اهالی و ساکنان ندارد. او می‌گوید: از این بنا جانوران موذی به خانه‌های اهالی می‌آید و به جای اینکه باعث رونق محله شود بیشتر موجب آزار و اذیت است.

او ادامه می‌دهد: این کاروان‌سرا جزو بناهای ملی کشور است. همان‌طور که به مرمت و حفظ این بنا نیاز هست باید فکری برای سامان‌دهی آن نیز شود. مدتی این بنا را موزه زیارت می‌نامیدند، اما چنین کاربری را ما به چشم ندیدیم. فقط برخی اوقات تعدادی دانشجو برای بازدید می‌آمدند.

زبیده اضافه می‌کند: اگر این مکان مثل بسیاری از مکان‌های تاریخی دیگر که داخل شهر قرار دارند رونق بگیرد و کاربری مناسب با شکل بنا داشته باشد، مثلا مکان بوم‌گردی، رستوران سنتی و...، شاید با رونق آن بسیاری از مشکلات اهالی مانند نداشتن حمل و نقل عمومی، درمانگاه، آتش‌نشانی و... نیز به همین واسطه حل شود.

سکونت4هزار نفر در اطراف رباط طرق

در گذشته اطراف کاروان‌سرای رباط طرق زمین‌های کشاورزی بوده است و خبری از خیابان‌کشی، کوچه‌ها و آسفالت معابر نبود و فقط تعداد انگشت‌شماری از کشاورزان در این اطراف زندگی می‌کردند، هنوز هم در قسمت پشت بنای رباط طرق آثاری از دیوارکشی‌ زمین‌های کشاورزی به چشم می‌خورد. به گفته اهالی محله، 12سال است که این محدوده شکل شهر را به خود گرفته است و در اطراف کاروان‌سرا ساخت و سازها بیشتر شده است.

محمدرضا حاتمی که 40سالی است در همسایگی کاروان‌سرای رباط طرق زندگی می‌کند می‌گوید تا همین 30سال پیش این بنا مخروبه بود و کم‌کم توسط میراث فرهنگی مرمت شد؛ «آن زمان خبری از گنبدها به شکل کنونی نبود و بیشتر دیوار ریزش کرده بود اما از هشت، 9سال پیش این بنای تاریخی سر و سامان گرفته و به شکل فعلی خود درآمده است.»

زمانی که حاتمی در اطراف رباط طرق ساکن می‌شود فقط به اندازه انگشتان دست، خانه و خانواده زندگی می‌کردند، اما الان حدود 4هزار نفر ساکن این محله هستند. او می‌گوید: با بهسازی بنا شرایط برای مردم اینجا بهتر شده است، اما زمانی می‌توانیم بگوییم کاروان‌سرا در آبادانی محله نقش داشته است که کاربری مشخصی داشته باشد و مردم در اینجا رفت و آمد کنند.