شب‌زنده‌داری زائران زیر نور شمع‌ها

 در تقویم ما، ماه‌های بسیاری هستند که در آن‌ها، شب‌بیداری و راز و نیاز، قرن‌هاست به آیین و عادتی دوست‌داشتنی در بین مردم تبدیل شده است که ماه محرم و به ویژه صفر از جمله آن‌هاست. اصلا مگر می‌شود ماه صفر مشهد باشی و شبی را به حاجت‌خواهی و عرض وجیه‌اللهی او قدم نگیری سمت حرم و بست‌ ننشینی؟ این شب‌ها آغاز دهه‌نشینی‌های بسیاری است که گاهی به چله ختم می‌شوند. چه بسیار ‌ارادتمندان و عاشقانی که به حاجت و نیازی یا از سر اخلاص و تواضعی شب را به صبح حرم گره می‌زنند تا نور گشایش و رحمتی سمتشان بتابد. 

طبق اسناد و مکتوبات موجود در گذشته هم که درهای حرم فقط در روشنایی روز باز بوده‌اند، خدام چند شب از سال، حرم را در 24ساعت شبانه‌روز باز می‌گذاشته‌اند که ایام محرم و صفر، نیمه شعبان، شب‌های قدر و ایام ماه مبارک رجب در این فهرست قرار می‌گرفته‌اند. آغاز ماه صفر سبب شد تا در سطرهای پیش‌رو به تاریخ روشنایی حرم در روزگاری بپردازیم که برقی در سیم‌ها جریان نداشت و روشنایی حرم را شمع‌ها و شمعدان‌ها تأمین می‌کردند.

روایت شمعدان و مَردنگی در روشنایی حرم

از پیشینه روشنایی در حرم مطهر رضوی اخبار دقیق و موثقی در دست نیست. نخستین خبر مکتوب در این باره را «اربلی»، نویسنده کتاب«کشف الغمه فی معرفه الائمه»، نوشته است که عمر آن به قرن هفتم هجری قمری می رسد. او در سطرهایی، ماجرای مسافری را حکایت می کند که شبانه وارد حرم می شود و از خادمان آستانه طلب چراغ می کند، اما هیچ نبوده تا به دستش دهند، بنابراین پژوهشگران با استناد به این ماجرا احتمال می دهند که تا این دوره حرم به ویژه ضریح مطهر فاقد نور و روشنایی بوده است، اما براساس اسناد موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی، هشت وقف نامه مهم از دوره صفوی وجود دارد که موضوع همه آن ها صرف هزینه برای تأمین روشنایی حرم به ویژه فضای ضریح مطهر است.

در این وقف نامه ها همچنین از انواع شُرفه، شمع، موم، شمعدان، لاله، مَردنگی، قندیل، کچکولی، چلچراغ و لوستر به عنوان وسایلی نام برده شده است که نقش مهمی در تأمین روشنایی حرم داشته اند.
سعیده جلالیان در پژوهشی در این باره می نویسد: «نوع معماری در حرم های ائمه اطهار(ع) به گونه ای است که امکان بهره گیری از نور طبیعی برای روشنایی فضای داخلی اندک است، به طوری که در ساعت های روز نیز لازم است از انواع وسایل برای تأمین روشنایی این مکان ها بهره گرفته شود.

این امر در محل قرار گرفتن ضریح ها از اهمیت بیشتری برخوردار است، زیرا وجود گنبد در بالای ضریح، مانعی برای تابش نور طبیعی به داخل است. دوم هم آنکه مکان قرار گرفتن ضریح، فاصله درخور توجهی با فضای بیرونی دارد و در اطراف آن ها امکان تعبیه پنجره و بهره گیری از نور طبیعی وجود ندارد. از سوی دیگر ضریح کانون زیارت در قبور پیشوایان دین محسوب می شود و زائران بیشترین تجمع و ازدحام را در این محل دارند. همه این مسائل از دیرباز سبب شده است روشنایی حرم و ضریح در صدر توجه واقفان قرار گیرد.»

روزگار قندیل های نقره

 ابن بطوطه در شرح سفرش به مشهد در قرن هشتم هجری، از قندیل های نقره ای نام می برد که از سقف مقبره امام رضا(ع) آویزان بوده است. پس از آن در قرن نهم هجری، شاهرخ تیموری قندیلی را که از 3هزار مثقال طلا ساخته شده بود، بر سبیل نذر به حرم مطهر رضوی اهدا می کند تا از سقف گنبد آویخته شود. شاه عباس صفوی هم در سال1010 هجری قمری، وقتی در نخستین زیارت پیاده خود از اصفهان وارد مشهد می شود، دستور می دهد در گنبد مطهر روزنه ای بگشایند، زیرا در اثر سوختن مداوم شمع ها و پیه سوزها دود بسیاری داخل حرم و قبه مطهر را فرا می گرفت.

نخستین مکانی که در مشهد برق کشی شد، حرم و روضه های مبارکه آن بود

روشنایی حرم در وقف نامه ها

اعتماد السلطنه در کتاب «مطلع الشمس» درباره روشنایی حرم در دوره صفویان مشروحی نوشته و در آن توضیح داده است که پس از رسمی شدن مذهب شیعه در ایران، سلاطین و شاهزادگان دربار صفوی قندیل ها و شمعدان های طلا و نقره بسیاری را به عنوان هدیه و پیشکش به حرم مطهر رضوی می آورند. برای نمونه در دو وقف نامه «مرتضی قلی بیک» که مربوط به سال 1082هجری قمری است، او خواسته از 11باب دکان وقفی خود که همگی در بازارچه راه میدان، متصل به خیابان های پایین پای مبارک قرار دارند، بخشی به روشنایی ضریح اختصاص پیدا کند. او تأکید کرده است در لیالی متبرکه جمعه، عید، شب های قدر، اول رجب، نیمه شعبان و ایام عاشورا و صفر که درهای حرم تا صبح باز بوده، هر شب 9عدد شمع در فضای ضریح روشن شود.

«شاه سلطان حسین صفوی» نیز در وقف نامه ای به سال 1119هجری قمری، می خواهد از مجموع شش دانگ مزرعه قاچودر، شش دانگ مزرعه قراولگاه، قنات عشرت آباد و چند جریب زمین و قنات دیگر که در این سیاهه آمده، بخشی صرف خرید شمع برای شمعدان های نقره ای که گویا در چهارگوشه ضریح حضرت رضا(ع) قرار داشته است، اختصاص دهند. افزون بر این، در دو سند دیگری که جوهرِ سال های 1123 و1124هجری قمری پای آن ها خشک شده، توضیح کوتاهی درباره تهیه شمع برای چهار شُرفه ضریح آمده است. برابر توضیح این اسناد شمع های این دوره نیز کافوری بوده که بعدها جایشان را به شمع زرد می دهند.

روی کار آمدن چراغ های لاله ای

گویا چراغ های لاله‌ای هم بعدها و در عهد افشاری برای روشنایی حرم مطهر استفاده می شدند. همچنین برابر اسناد گویا در دوره افشاری مقرر می شود که در همه سال و در شب هنگام همیشه داخل حرم تعدادی شمع روشن باشد تا روضه منوره در تاریکی مطلق نباشد. این موضوع تا آن زمان باب نبوده است. در این سند از شمع هایی که شب تا صبح بالای ضریح می سوختند تا زائران در نور آن ها شب زنده داری کنند، با نام «شمع بدرقه» یاد شده است.

وقف نامه یلداش بیک متعلق به سال 1158هجری قمری نیز یکی دیگر از 40 وقف نامه باقی مانده از دوره افشاری با موضوع روشنایی حرم است که در آن یلداش بیک فرزند امام ویردی کوزه کنانی، خادم آستان قدس رضوی تأکید می کند از محل زمین ها، اراضی و قنات های وقفی اش که ریز نام آن ها درج شده، مقداری برای سوخت فیتیله عنبر بالاسر مبارک و سوخت موم شمع و چراغ حرم خرج شود. در سند دیگری نیز از «ابراهیم روشنگر نامی» یاد شده که مبلغی را برای روشن نگاه داشتن لاله ها اهدا کرده است. «محمد رضا فراش باشی» نیز در سندی که به سال 1182هجری قمری سیاهه شده، پذیرفته است که سوخت مورد نیاز برای روشنایی حرم و عمارت های آن را به مدت 3 سال کامل با مبلغ 600تومان بر عهده بگیرد. در بندی از این وقف نامه آمده است: «چنانچه موم نایاب شود، رضا فراشباشی موظف است راتبه دور ضریح را با موم و بقیه را با پیه روشن کند، اما مقدار پیه باید دو برابر مقدار شمع های قید شده باشد.»

در سال 1299هجری قمری نیز با دستور محمدتقی میرزا رکن الدوله، چهار دستگاه چلچراغ در 4زاویه ضریح نصب می شود که دو چلچراغ متعلق به حاج شیخ جعفر رشتی بوده و دو چلچراغ دیگر را نیز سرتیپ تلگراف خانه که نام او در اسناد قید نشده، اهدا کرده است.

بخش عمده ای از روشنایی حرم پس از موقوفات، به وسیله همین شمع های نذری تأمین می شد

باب شدن نذر شمع

در اسناد دوره قاجار از 5قندیل طلا به وزن5من یاد شده که به وسیله آغامحمدخان قاجار به حرم مطهر رضوی تقدیم شده است که خدام این قندیل ها را در قسمت فوقانی ضریح می آویزند. در سال 1262هجری قمری نیز مهدعلیا، مادر ناصرالدین شاه قاجار، یک قندیل طلا وقف بارگاه می کند که گویا روی آن 6عدد گل مینا نقش خورده بوده و به زنجیری نقره با وزنی معادل 722مثقال و21نخود وصل بوده است، اما سوای قندیل های اهدایی، در قدیمی ترین سند دوره قاجار به سال 1250 هجری قمری از تهیه شمع گلدار برای روشنایی حرم صحبت کرده اند.

 در سال های پس از آن هم، استفاده از شمع های گچی و مومی برای قسمت های بالا و دور ضریح معمول می شود. در دوره قاجار که محوطه سربسته داخل حرم را پیوسته روشن نگاه می داشتند، نیاز به شمع آن چنان افزایش پیدا می کند که نذر شمع باب می شود. 

در سندی که از سال 1302هجری قمری باقی مانده، آمده است: «از دست زواری شمعی افتاده بود، کاغذهای بین الضریحین آتش گرفته، خدام مطلع شده ساکت نمودند.» این یعنی در آن دوره مردم شمع در دست از بیرون تا پای ضریح می آمدند و شمع های نذری خود را در مکان های ویژه ای که برای این مهم در نظر گرفته شده بود، قرار می دادند.

شمع در این روزگار آن چنان مهم می شود که در مشهد شغلی به نام شمع فروشی را رواج می دهد که تا همین یک دهه پیش هم می شده نشانه های آنان را در اطراف حرم دید. این افراد به زائران شمع نذری می فروختند و جالب تر اینکه بخش عمده ای از روشنایی حرم پس از موقوفات، به وسیله همین شمع های نذری تأمین می شد.

حرم، نخستین مکانی که برق کشی می شود

همین مهم هم سبب می‌شود تا بعد‌ها نخستین مکانی که در مشهد برق کشی می‌شود، حرم و روضه‌های مبارکه آن باشد. طبق مکتوبات تاریخی، مظفرالدین شاه قاجار وقتی در سال ۱۳۱۸ هجری قمری قصد بازگشت از اروپا را دارد، در مسیر عبورش دو روزی را در باکو توقف می‌کند. او در اینجا با صنعت برق آشنا شده و دستور می‌دهد تا موتور برقی برای تأمین روشنایی حرم مطهر حضرت رضا (ع) به مبلغ ۸ هزارتومان خریداری شود. این موتور ۱۲ اسب بخار قدرت داشت و می‌توانست تا ۱۱۰ ولتاژ برق تولید کند.  

مستندات می‌گویند که این کارخانه در سال ۱۳۱۹ از طریق چراغ‌های الکتریکی متصل به کارخانه بخشی از روشنایی حرم را تأمین می‌کرد، اما قادر به روشن کردن تمام مساحت نبود برای همین محوطه ضریح تا سال‌ها بعد همچنان با شمع روشن می‌شد.

در آخرین سال‌های دوره قاجار (۱۳۴۲ هجری قمری) آستان قدس قراردادی را با جعفرزاده نامی منعقد می‌کند که در آن وی متعهد می‌شود در برابر دریافت ۷ هزار تومان در سال روشنایی حرم با چراغ‌های الکتریکی را دوبرابر مقدار آن روزگار کند، آن چنان که دیگر نیاز نباشد در بیوتات مختلف حرم روشن شود، البته ناگفته نماند که ضریح و محوطه داخل آن تا سال ۱۳۱۰ خورشیدی همچنان با نور شمع روشن می‌شده است.

براساس پژوهشی که غلامرضا آذری خاکستر انجام داده است، این آقای جعفرزاده، نخستین کسی که در مشهد کارخانه برق را تأسیس می‌کند. او نخست کارخانه برق آستان قدس، واقع در کوچه چراغ‌برق را اجاره کرده، سپس یک دستگاه مولد بلاکستون ۳۴ اسب و ۲۲۰ ولت با جریان مستقیم را می‌خرد و در محله چهارباغ راه‌اندازی می‌کند تا برق را به خیابان نادری و بازار هدیه دهد. گویا این برق بدون کلید بوده و به صورت مستقیم از خودِ کارخانه روشن و خاموش می‌شده است. این کار نیز برعهده مأموری بوده که هر شب در ازای هر لامپ ۴۰وات یک عباسی از مصرف‌کنندگان وصول می‌کرده است.

در سال ۱۳۱۱ خورشیدی، جعفرزاده یک جفت شمعدان چراغ برق ورشو تقدیم آستانه می‌کند و پیشنهاد می‌دهد در بالای ضریح نصب شود. به این ترتیب در بهمن این سال پس از گذشت ۳۳ سال از ورود چراغ برق به حرم مطهر رضوی، سوخت سنتی اطراف حرم و پیرامون ضریح کنار گذاشته می‌شود و برق جایگزین آن می‌شود.

منبع:سیر تحول روشنایی بارگاه رضوی از عصر صفوی تا دوره معاصر از سعیده جلالیان، مجموعه اسناد روشنایی حرم و اماکن وابسته در دوره قاجار

شماری از ابزاری که روشنایی حرم مطهر را فراهم می کردند

شرفه: وسیله‌ای که روی ضریح نصب می‌کردند و در آن مواد سوختنی مانند موم قرار می‌دادند.

 کچکولی: به معنای زنبیل است. ظرفی بوده که در اطراف ضریح قرار داشته و ویژه سوختن شمع گچی بوده است.

مردنگی: نوعی شیشه بزرگ و دهان گشاد بود که روی شمع یا چراغ می‌گذاشتند تا شعله‌اش از وزش باد خاموش نشود.

شمعدان: ظرفی که در آن شمع یا چراغ قرار می‌دادند.

قندیل: وسیله‌ای که در آن چراغ می‌افروختند و معرب کندیل است.