خراط محله آبکوه به چوبها جانی دوباره میدهد 
میرزامهدی ولایی؛ احیاگر نسخ خطی در حرم امام‌رضا(ع) 
میرزامهدی ولایی؛ احیاگر نسخ خطی در حرم امام‌رضا(ع)
اردلان| متولد سال ۱۲۸۱ در نجف و متوفی به سال۱۳۸۱ در مشهد بود؛ مردی که وقتی چشم روی دنیا باز کرده خود را زائر امیرالمؤمنین (ع) دیده و پس از سال‌ها خدمتگزاری به اهل‌بیت (ع) در کوی امام‌رضا (ع) آرمیده است. اصلا همین عشق بی‌انت‌ها به ولایت فرزندان علی (ع) بود که سبب شد وقتی داشتن نام فامیل اجباری شد میرزامهدی، نام خودش را «ولایی» بگذارد.
این شرح حال یکی از نامداراترین فهرست‌نویسان ایران و جهان است که ۲۳ سال پیش در چنین روزی درگذشت، اما نام و یادش و طریق خدمتش جاودانه شد. او از کسانی بود که کوشش فراوانی در احیای گنجینه نسخه‌های خطی داشت و دوره جدیدی را در فهرست‌نویسی این کتب در ایران پایه‌گذاری کرد. دست‌نوشته‌های منظم و دقیقش درباره نسخه‌های خطی کتابخانه آستان‌قدس‌رضوی نمونه نظم و دقت عالی این چهره ماندگار در طریق فهرست‌نویسی است.
مردی که تا آخر عمر خادم بود
صدساله مردی را مجسم کنید که آن‌قدر عاشق کارش است که در آخرین روز‌های حیات، باز هم با ویلچر خودش را به حرم‌مطهر می‌رساند تا همچنان خادم آستان ملائک پاسبان رضا (ع) باشد. او به‌واسطه همین پافشای بر خدمت، شروع به فهرست‌برداری از نسخه‌های خطی موجود در کتابخانه آستان‌قدس‌رضوی کرد، آن‌چنان که پس از درگذشتش لایق این عنوان شد: «احیاگر نسخ خطی آستان‌قدس‌رضوی.»
میرزامهدی ولایی همچنین از افرادی بود که در احیای گنجینه نسخه‌های خطی، کوشش فراوانی کرد و به پایه‌گذاری دوره جدیدی از فهرست‌نویسی این کتب در ایران همت گماشت. معرفی و شناسایی کتاب‌های چاپ سنگی و خطی کتابخانه و یادداشت‌هایی که بر قرآن‌ها و کتاب‌های خطی می‌نوشت، راهنمای بسیار‌خوبی برای پژوهشگران بود. علاوه‌بر‌این، او را از معدود نسخه‌شناسان و فهرست‌نگاران بنام و معتبر ایران و جهان اسلام می‌دانند.
ورود به آستان‌قدس
زمان نایب‌التولیه وقت، فتح‌الله پاکروان، برای بخشداری انتخاب می‌شود ولی دخالت در امور اجرایی را نمی‌پذیرد؛ در ادامه در یک امتحان که برای سنجش دانش روحانیان گذاشته بودند، شرکت می‌کند و گواهی‌نامه مدرسی می‌گیرد.
در آن دوران رسم بوده است روحانیونی که دارای خط خوش، سلیقه و سواد بودند، به استانداری یا آستان‌قدس‌رضوی، معرفی می‌شدند و میرزامهدی ولایی هم باتوجه‌به تحصیلات حوزوی، روحیه مذهبی و علاقه به خدمت در دستگاه امام‌هشتم (ع)، درخواست می‌کند به کتابخانه آستان‌قدس معرفی شود. بعد از مدتی، استاد ولایی به عبدالعلی اُکتایی، ریاست وقت کتابخانه، برای کار معرفی و از سال۱۳۱۶ با حقوق ماهانه سی تومان وارد خدمت در کتابخانه مرکزی آستان‌قدس‌رضوی می‌شود.
کتابخانه آستان‌قدس‌رضوی نخستین کتابخانه‌ای است که در ایران موفق به انتشار فهرست کتب خطی خود شده است
روایت است که او درجه اجتهاد داشته و پس از خواندن دروس مقدماتی در محضر پدر، دروس خارج فقه را هم نزد آیات‌عظام آقا‌ضیا‌الدین عراقی و حاج‌شیخ محمدکاظم شیرازی تلمذ کرده و در حکمت نظری و عملی از محضر آیت‌الله حاج‌شیخ محمدتقی آملی بهره برده است.
از دیگر استادان ایشان می‌توان از آیت‌الله آقا‌سید‌ابوالحسن اصفهانی، حاج‌میرزا‌مهدی آشتیانی و حاج‌میرزا ابوالقاسم نام برد. وی دروس حوزوی را تا سطوح عالی در مدرسه آخوند خراسانی نجف با موفقیت طی کرد و با دریافت اجازه از بزرگانی، چون حاج‌شیخ‌عباس قمی (به‌طور شفاهی)، سید محمدصالح مازندرانی و شیخ‌آقا‌بزرگ تهرانی، به درجه اجتهاد رسید.
نخستین کتابخانه در انتشار فهرست کتب خطی
اما جالب است بدانید کتابخانه آستان‌قدس‌رضوی نخستین کتابخانه‌ای است که در ایران موفق به انتشار فهرست کتب خطی خود شده است. نهضت فهرست‌نویسی کتب خطی که با میرعماد فهرستی و خالصی‌زاده در سه جلد اول آغاز شده بود، بسیار جدی و علمی توسط استاد ولایی در جلد‌های ۴ و ۵ و ۶ ادامه یافت. او در فهرست‌نویسی هیچ نکته‌ای را -از نقوش گرفته تا خط- فروگذار نمی‌کرد.
آثار و تألیفاتی از استاد ولایی در قالب کتاب و مقاله به جای مانده است که می‌توان به فهرست کتب خطی کتابخانه آستان‌قدس‌رضوی جلد‌های چهارم و پنجم و ششم و یازدهم و هجدهم در موضوعات حکمت و کلام، فلسفه و منطق، تفسیر، اخبار و احادیث، فقه، تجوید و قرائت، اخلاق، رجال و انساب، عرفان، عقاید و ریاضیات اشاره کرد.
استاد ولایی جلد چهارم فهرست را در اسفندماه سال۱۳۲۵، جلد پنجم را در ۲۱ آذرماه سال۱۳۲۹، جلد ششم را در اسفندماه سال۱۳۴۴، یازدهمین جلد فهرست نسخ خطی را در سال۱۳۶۴ و هجدهمین جلد آن را نیز در سال۱۳۸۰ به رشته تحریر درآورد. فیش‌های یک جلد دیگر از این فهرست‌ها نیز با موضوع «کیمیا» توسط استاد آماده شده بود که اجل به او مهلت نداد تا به انتشار آن بپردازد.
در گنجینه مخطوطات آستان‌قدس‌رضوی دو روایت جداگانه از کتاب صحیفه سجادیه مربوط به اهل تشیع و دیگری مربوط به اهل تسنن وجود دارد که صحیفه سجادیه اهل‌سنت به روایت ابوبکر محمد بن علی کرمانی از آثار کم‌نظیر جهان است که در گنجینه مخطوطات آستان‌قدس‌رضوی نگهداری می‌شود و نخستین بار توسط حاج‌میرزا مهدی ولایی، نسخه‌شناس برتر آستان‌قدس، شناسایی شد.
وی در علم رجال و تشخیص خط مشهور بود. احاطه علمی استاد ولایی در ترجمه احوال و تاریخ نگاشته‌های ایران و اسلام، شگفت‌انگیز بود. در نویسندگی و نگارش، سبک ویژه‌ای را دنبال می‌کرد و نثر فاخر، متصل و ادیبانه‌ای داشت. در میان دست‌نوشته‌های او اطلاعات بسیاری درباره زندگی‌نامه اندیمشندان معاصر و افراد صاحب‌منصب دیده می‌شود. حتی برای آشنایی با برخی رجال دوره معاصر نامه‌هایی به برخی مؤلفان نوشته و درخواست کرده است یادداشتی درباره زندگی‌نامه خود بنویسند.
ناگفته نماند «ارج‌نامه؛ آیین بزرگداشت حامیان نسخ خطی در خطه خراسان» نام کتابی است که دفتر چهارم آن به معرفی حاج‌میرزا‌مهدی ولایی اختصاص یافته است و به چهار مقاله از ایشان با عنوان‌های «نامه پیغمبر (ص) به مقوقس»، «شرح قصیده رضوی»، «قصیده تاییه رضوی» و «سیدعلی نیاز» اشاره می‌کند.
مرحوم میرزامهدی ولایی نیم‌قرن خالصانه در کتابخانه حرم‌مطهر‌رضوی توفیق خدمت شایسته داشت و سرانجام پس از یک سده عمر بابرکت در ۲۸آبان‌ماه سال۱۳۸۱ در بیمارستان جوادالائمه (ع) درگذشت و پیکرش پس از تشییع جنازه راهی بهشت ثامن‌الائمه (ع) صحن جمهوری اسلامی و در بلوک ۲۱۲ به خاک سپرده شد.
منبع: برگرفته از گزارش «میرزا مهدی ولایی، پایه‌گذار فهرست‌نویسی نسخ خطی در ایران»، نوشته آزیتا ذکاء و گزارش «نسخه‌نویس آستان‌قدس» از جواد نواییان رودسری
* این گزارش چهارشنبه ۲۸ آبان‌ماه ۱۴۰۴ در شماره ۴۶۳۱ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
