
خانه تاریخی وهابزاده روزگاری بخشی از زیبایی و هویت کوچه «سینما آسیا» بود
خانه تاریخی وهابزاده یکی از بناهای تاریخی مشهد است که در سال۱۳۸۴ به ثبتملی میرسد؛ خانه بسیار بزرگ دوطبقهای که از ابتدای خیابان آخوند خراسانی شروع میشود و تا روبهروی سینما آسیا ادامه دارد. حالا، اما نه خبری از آن دوطبقه روی مغازههای حاشیه کوچه است و نه میتوان تصویر یا اطلاعات دندانگیری از آن در فضای مجازی پیدا کرد.
تنها اطلاعاتی که دراینباره موجود است به این اشاره دارد که «این خانه تاریخی مربوط به اواخر دوره قاجار یا اوایل دوره پهلوی است و با پلاک۷۳ در کوچه سینما آسیا واقع شده و در تاریخ ۶مهر۱۳۸۴ هم با شماره ثبت۱۳۴۲۲ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.»
همین اطلاعات اندک ما را بر آن داشت تا در بیستمین سالگرد ثبت ملیشدن خانه وهابزاده به سراغ آن برویم و دربارهاش بنویسم. همین شد که در اوایل مهرماه راهی کوچه سینما آسیا شدیم، اما خانهای وجود نداشت. با پرس وجوها متوجه شدیم که این خانه ثبتملی شده دوازده سال است که در سکوت خبری تخریب شده است و هیچکس چراییاش را نمیداند.
قدمت خانه
پیشنهاد و نظر کارشناسی سازمان میراثفرهنگی و گردشگری وقت خراسانرضوی برای ثبتملیشدن خانه وهابزاده در تاریخ ۲۱خرداد۱۳۸۴ به مالک این خانه -که هنوز یکی از فرزندان خانواده وهابزاده است- اعلام میشود؛ بنا بر این پیشنهاد، خانه وهابزاده درصورت ثبتشدن همچون همه بناهای ثبتملی از پرداخت مالیات متعلق به درآمدهای حاصل از آنها معاف و برای دریافت وامهایی با بهره کم به بانکها معرفی میشود تا اگر شرایطش را داشت، به مکانی فرهنگی و توریستی تبدیل شود؛ همچنین سازمان میراثفرهنگی قبول میکند که علاوه بر مساعدت فنی و کارشناسی در حفاظت و تعمیرات بناها قسمتی از هزینههای مربوط را متقبل شود. به مالک و متصرف قانونی بنا هم گفته میشود که میتواند حق مالکیت یا تصرف خود را حفظ کند.
برایناساس خانه وهابزاده تنها اثر تاریخی است که در این برهه زمانی در مشهد به ثبتملی میرسد، اما گذر چندسال نشان میدهد که این خانه نه مساعدتی برای مرمت میگیرد، نه با حمایت میراثفرهنگی به مکانی توریستی تبدیل میشود.
ازآنجاکه امروز هیچ اثری از بنای ثبتشده میراثفرهنگی موجود نیست، برای شناخت این خانه اوایل دوره پهلوی باید بهسراغ گزارشی برویم که رضا شیبانی و سمیه نژادباقر، از کارشناسان معاونت وقت حفاظت فنی ادارهکل میراثفرهنگی و گردشگری استان خراسانرضوی، در بهمن۱۳۸۳ برای ثبت منزل مسکونی وهابزاده تهیه کردهاند.
این گزارش درباره تاریخچه و وجهتسمیه خانه میگوید که ساخت منزل مسکونی وهابزاده در سال۱۲۹۸خورشیدی شروع شده است، اما ادامه ساخت آن در زمان پهلوی اول بوده است؛ بنا بر این گزارش در زمان رضاشاه جمعی از مهاجران روسی که وارد ایران شده و به مشهد آمده بودهاند این بنا را ساختهاند.
گزارش کارشناسان میراثفرهنگی میگوید: «در آن زمان گاهگاهی که رضاشاه به مشهد سفری میکرده، یکی از مکانهایی که در آن اقامت میکرده، منزل مورد بحث بوده است. حدود پانزده سال پس از ساخت بنا، این منزل توسط آقای وهابزاده که از افراد سرشناس زمان خودش در مشهد بوده، خریداری شده و حدود سه سال است که چندنفر از کسبه محل، این بنا را از آقای وهابزاده خریدهاند که از این میان بیشترین سهم خانه را آقای ضیائیان، صاحب چاپخانه شاهین، دارد.
چاپخانه ایشان از طرف ضلع شرقی منزل وهابزاده با آن همجوار است. درباره نام و شغل سایر مالکان اطلاع دقیقی در دست نیست. مالکان کنونی منزل وهابزاده در فکر تخریب این بنا و گسترش تجاریهای خود هستند.»
تخریب زیبایی
آنطورکه گزارش سال۱۳۸۳ کارشناسان میراث میگوید خانه وهابزاده از ابتدای ساخت تا حدود ۱۰سال پیش، یعنی تا حدود سال۱۳۷۳خورشیدی بهعنوان منزل مسکونی استفاده میشده است و از آن زمان تاکنون خالی از سکنه است و اکنون هم سه سال است (یعنی از سال۱۳۸۰خورشیدی) که چندنفر از کسبه محل این بنا را خریداری کردهاند و قصد تخریب آن را دارند.
این گزارش در توضیح دخل و تصرفات انجامشده و مشهود در اثر میگوید: «مهمترین دخل و تصرفی که در این بنا صورت گرفته است احداث بناهای جدید در بخشهای تخریبشده یعنی ضلع شرقی و جنوبی این منزل است؛ همچنین گسترش منزل همجوار ضلع غربی بنا که باعث ازبینرفتن حیاط کوچک این بخش شده از دیگر دخل و تصرفات انجامشده در بناست.
ازسویدیگر بهاین دلیلکه اکنون مالک اصلی منزل آقای [محمود]ضیائیان است که چاپخانه ایشان درست در بدنه شرقی حیاط در حاشیه خیابان آخوند خراسانی قرار دارد، مدت دو سال است که بخشی از حیاط منزل بهعنوان انبار وسایل چاپخانه استفاده میشود و ایشان به این منظور یک درب ارتباطی بین چاپخانه و حیاط منزل ایجاد کردهاند.
اکنون وضعیت بخشهایی از بنا بسیار نامناسب است. قسمتی از سقف طبقه همکف در هر دو بخش ساختمانی فروریخته است و احتمال ریزش بخشهای بیشتری نیز وجود دارد، اما در مجموع این بنا توانسته است وضعیت خود را بسیار خوب نگه دارد و آثار تخریب زیاد به چشم نمیآید.»
گزارش میراثفرهنگی در بهمن۱۳۸۴ مهمترین ویژگی خانه وهابزاده را نمای زیبا و خاص آن در بدنه خیابان آخوند خراسانی۹ دانسته که تبدیل به یک سیمای شهری بسیار ارزشمند شده و به این راسته هویت بخشیده است.
این سیمای ارزشمند کمتر از هفت سال بعد از بین میرود. آنطورکه اهالی میگویند تخریب طبقات خانه از سال۱۳۹۱ شروع میشود و حوالی سال۱۳۹۲یا۱۳۹۳ به شکل امروزی در میآید؛ یعنی نمای اصلی و بیرونی آن، یا همان سیمای شهری بسیار ارزشمند و هویتبخشش، بهطور کامل تخریب میشود.
شکل خانه
منزل مسکونی وهابزاده با متراژ بسیار بالای زمین خود و ویژگیهای معماری خاص و همچنین شیوه ساختش جزو بناهای کمنظیر باقیمانده از دوران پهلوی بوده است. این منزل در گذشته در چهار ضلع حیاط مرکزی خود دارای فضاهایی مسکونی بوده است که متأسفانه در همان سال۱۳۸۴ فضاهای شرقی و جنوبیاش که از لحاظ معماری و ساختار سادهتر از دو قسمت دیگر بودهاند، کاملا تخریب شدهاند و تنها فضاهای ضلع شمالی و غربی باقی ماندهاند که بخش اربابنشین خانه بودهاند.
گزارش کارشناسان میراثفرهنگی اطلاعات خوبی از شمایل خانه به ما میدهد. در این گزارش مشخص میشود: «ورودی اصلی باقیمانده این بنا در ضلع شمالی و در کوچه سینماآسیا قرار دارد. این قسمت (توده شمالی) شامل تعداد زیادی اتاق است که همه به یکدیگر راه دارند. این اتاقها در طبقه دوم بهصورت اتاقهای پذیرایی و اتاقهای خصوصی با تزیینات داخلی بسیار زیبا در بدنهها و سقف است.
بخاریهای روسی در همه بخشهای منزل به چشم میخورد. در طبقه همکف توده ضلع شمالی، اتاقها، ورودیها و چندانبار دیده میشود. این قسمت بنا در نمای داخلی رو به حیاط دارای تزیینات آجرکاری بسیار زیبایی است. علاوهبراین بازشوهای زیبایی در این نما وجود دارند. در بخش نمای خارجی این قسمت که اصلیترین نمای ساختمان است و بخشی از بدنه خیابان آخوند خراسانی۹ را شکل میدهد، تزیینات آجرکاری بسیار زیبا بههمراه کاشیکاریهای اندک و حسابشده را شاهد هستیم.
در طبقه همکف این ضلع اغلب بدنه تبدیل به فضاهای تجاری شده است. ضلع غربی منزل قسمت شاهنشین خانه است. این بخش با یک ساختمان مسکونی همجوار است و از شرق به حیاط مرکزی بزرگ بنا میرسد. مهمترین ویژگی این بخش که چهره زیبایی به حیاط خانه بخشیده، ایوان بزرگ آن است که در جلوی اتاق شاهنشین قرار دارد.
این ایوان بهاندازه یازده پله از کف حیاط بالاتر است و دارای چهارستون و دونیمه ستون است که با تزیینات آجرکاری سرستونهای خود، چهره زیبا و حالوهوای ویژهای به بنا داده است. بناهای ضلع غربی در طبقه همکف شامل اتاقهایی سادهتر است که بعدها به شکل انباری درآمدهاند. طبقه اول این قسمت دو راهرو در دو طرف ایوان دارد که از هرکدام از راهروها میتوان به دو اتاق مجزا و دو اتاق مشترک در وسط پلان رسید که همان اتاق شاهنشین و تالار پذیرایی پشت آن است.»
مهمترین ویژگی این بخش که چهره زیبایی به حیاط خانه بخشیده، ایوان بزرگ آن است که در جلوی اتاق شاهنشین قرار دارد
عجیب است که در این گزارش تأکید شده است منزل مسکونی وهابزاده از لحاظ ویژگیهای معماری و حالوهوای خاص خود میتواند یکی از یادمانهای باشکوه معماری دوران پهلوی اول باشد و از لحاظ ویژگیهای شاخص معماری و هویتی که به بخشی از شهر داده است، بهعنوان موزه یا یک بنای پادمانی بسیار باارزش مورداستفاده قرار گیرد؛ اما شرایط امروز مشخص میکند که هیچکدام از رؤیاها محقق نمیشود. امروز نه از نمای بنا خبری هست، نه از حیاطش.
وقتی میراث خواب است
سازمان میراثفرهنگی خراسان یک فهرست جدولبندی دارد که در آن نام خانههای تاریخی مشهد همراه آدرس، قدمت، شماره ثبتملی و وضعیت بنا آورده شده است. در این فهرست اطلاعات دقیقی درباره وضعیت بنای خانه تاریخی وهابزاده وجود ندارد؛ خانهای که نامش در فهرست آثارملی ایران قرار داشته ولی سال۱۳۹۲ خورشیدی در سکوت خبری تخریب شده و از بین رفته است.
حتی اگر از ذکر اسم دیگرخانههایی که نامشان ثبت است ولی درباره وضعیت فعلیشان اطلاعات دقیقی وجود ندارد بگذریم، همین یکمورد خانه وهابزاده نشان میدهد که میراثفرهنگی نهتنها برای آثاری که خودش ثبت کرده است، کاری نمیکند، بلکه حتی زحمت بهروزرسانی اطلاعات جدولبندیشده آنها را هم نمیکشد.
خانه کدام وهابزاده؟
مشخص نیست که این خانه توسط کدام یکی از وهابزادههای مشهد خریداری شده است؛ درواقع فامیل آنها وهاباف است و از مهاجران قفقازی مشهد بهشمار میروند. آنطور که در «تاریخ اقتصادی مشهد از دوره ناصری تا انقلاب اسلامی»، جلد دوم، تألیف علی نجفزاده و جلیل قصابی گزکوه، آمده است: «وهابزادهها یکی از خانوادههای مهم تجاری مشهد از اواخر دوره قاجار بودند.
خاستگاه این خانواده اردبیل بوده و سه چهره مهم این خانواده حاجی تاجرپیشه حاجیوسف وهابزاده، حاجیعبدالرحیم وهابزاده و یونسآقا وهابزاده بودهاند. حاجی عبدالرحیموهاباف متولد حدود سال۱۲۴۹خورشیدی یکی از تجار مهم مشهد بود که علاوه بر تجارتخانه مشهد، شعباتی در تهران، اصفهان، رشت، تبریز و قسطنطنیه داشت. تجارتخانه حاجیعبدالرحیم وهابزاده در سال۱۳۱۳خورشیدی در فروش گندم به شوروی از سرحد لطفآباد نقش داشت.
معاملات سالیانه این تجارتخانه در سال۱۳۱۴خورشیدی اعم از معاملات شخصی و حقالعملی در حدود یکمیلیونونیم مارک بود. حاجیعبدالرحیم وهابزاده از سهامداران بزرگ شرکت سهامی قند و شکر و کبریت خراسان محدود، شرکت سهامی قماش، شرکت سهامی روستایی و شرکت سهامی حریر بود. او همچنین از فعالان اصلی حوزه نساجی مشهد و از اعضای مؤسس کارخانه نخریسی و نساجی خسروی بود که با هفتصد سهم از ۱۲هزار سهم جزو سهامداران بزرگ شرکت محسوب میشد و در سال۱۳۱۳خورشیدی از اعضای هیئتمدیره آن بود.
حاجعبدالرحیم وهابزاده از اعضای مؤثر اتاق تجارت مشهد بود و ۱۱بهمن۱۳۱۶خورشیدی به ریاست آن اتاق رسید. حاجعبدالرحیم وهابزاده تیمچه رحیمیه در کوچه گندمآباد و مغازههایی در کوچه ارگ داشت. کاروانسرای وهابزاده در فلکه جنوبی از نوع تجارتی بود. تجارتخانه وهابزاده از سال۱۳۱۵خورشیدی به شرکت برادران وهابزاده تغییر نام داد و سهام حاجیعبدالرحیم و عزتوهابزاده به آن شرکت منتقل شد.
البته این شرکت از سال۱۳۱۶خورشیدی سهامش در کارخانه نخریسی و نساجی خسروی را فروخت. حاجیعبدالرحیم که در آذرماه۱۳۱۹خورشیدی مقیم تهران شده بود، از عضویت اتاق بازرگانی مشهد کنار رفت و بهجای وی عزیزالله خضرائی انتخاب شد. حاجیوسف وهابزاده نیز که در حوزه نخ فعال بود در سال۱۲۹۸خورشیدی حاضر شد با مشارکت حاجتقی ملکالتجار و حاجاقبالالتولیه، همه رقبات موقوفه آستانقدس -غیر از موقوفات عراق، کرمان و رشت- را هشتساله اجاره کند.
بعد از او پسرش، یونسآقا، فعالترین چهره اقتصادی این خانواده بود که علاوه بر تجارت وارد سیاست نیز شد، در دوره طرح نپ در مسکو تجارتخانه داشت و از تجارت سود خوبی برد. او در اوایل دوره پهلوی در بیشتر طرحهای اقتصادی مشهد پیشگام بود.
یونسآقا همچنین از اعضای هیئتمؤسس شرکت سهامی کارخانه الکتریک و استخراج زغالسنگ و حصول گاز بود. شرکت کارخانه نختابی هم در ۱۳۰۸ خورشیدی با جدیت او تشکیل شد. در سال۱۳۰۸خورشیدی نیز از اعضای کمیسیون اتاق تجارت مشهد بود. یونس وهابزاده از تجاری بود که در شهریور۱۳۰۹خورشیدی بهعنوان نماینده مجلسشورایملی انتخاب شد و از تجار درجه اول ایران با معلومات عالی و کافی تجارتی و آشنا به اصول اقتصادی و فداکارترین تاجر در ایران معرفی شد.»
مشخص است که همه وهابزادهها امکان خرید و داشتن چنین خانه بزرگی را داشتهاند؛ ازاینجهت نمیتوان خانه را به هیچکدام از افراد خانواده وهابزاده منتسب کرد. البته علی نجفزاده در کتاب «گروههای مهاجر به مشهد از صفویه تاکنون» هم چندینبار نام وهابزاده را آورده است. وهابزادهای که در این کتاب آمده است مخالف ایجاد اتاق بازگانی در بدو تأسیس و یکی از قفقازیهای حامی کلنل پسیان است.
او مینویسد: «وهاباف یکی از تجار بزرگی بود که در مشهد کاروانسرایی داشت. وی کارگاه کرکپاککنی ساخته بود و کارگران آن را گروهی از دختران سیزدهچهاردهساله و چند پیرزن کارآزموده تشکیل میدادند. منزل وهابزاده نیز در کوچه ارگ قرار داشت که در کنار آن مغازه وهاباف بهترین و مشهورترین شکلاتها و بیسکویتهای آلمانی، فرانسوی و روسی را بهفروش میرساند و اکنون در ابتدای آخوندخراسانی۸ قرار دارد.»
کتاب بهاشتباه شماره کوچه را «۸» نوشته، اما ذیل نوشتارش عکسی دارد که نشان میدهد طبقه دوم خانه در سال۱۳۹۲ که کتاب منتشر شده، تخریب شده است. در این تصویر فقط طبقه همکف و طبقه اول خانه وهابزاده وجود دارند. البته در این کتاب هم مشخص نیست صاحبخانه معروف ابتدای آخوندخراسانی۹ کدام یکی از وهابزادههاست.
* این گزارش یکشنبه ۶ مهرماه ۱۴۰۴ در شماره ۴۵۸۶ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.