خانه‌باغ‌های خیابان چمران در مشهد نمونه بود

 خیابان چمران از معابر قدیمی شهرمان است که کمتر درباره تاریخ و هویتش حرفی به میان آمده است. خیابانی که حدود 90سال تاریخ و هویت شهرمان پشت آن نهفته است، زمانی بافت مسکونی داشته و خانه‌باغ‌هایش مثال‌زدنی بوده است. اما امروز آن خانه‌های قدیمی تبدیل به مخروبه‌ای شده است که اگر وضع به همین منوال پیش برود در آینده‌ای که زیاد هم دور نیست به ساختمان پزشکان تبدیل می‌شوند،‌ چنانکه پیش‌تر هم سرنوشت خانه‌های مشابه همین‌طور بوده است. 

آن‌طور که در اسناد تاریخی بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی موجود است این خیابان بعد از افتتاح بیمارستان امام رضا(ع) سال 1313 پاگرفته و عده‌ای (به‌ویژه از پزشکان شهر) آن را برای سکونت برگزیدند. اما امروز از آن بافت مسکونی کمتر اثری باقی است و بیشتر بافتی تجاری به خود گرفته و به بورس لوازم پزشکی تبدیل شده و ترافیک امان همه را بریده است.

 هنگامی که با کسبه قدیمی خیابان هم‌کلام می‌شویم آن‌هایی که مویی سپید کرده‌اند به یاد دارند که در روزگار گذشته مردم شهر هنگامی که می‌خواستند اوقات فراغتشان را بگذرانند به قهوه‌خانه دور میدان بیمارستان امام رضا(ع) می‌آمدند. حالا جای آن خانه‌ها و مغازه‌های قدیمی و زیبا را داروخانه‌ها و مطب پزشکان گرفته است. 

به بهانه فرارسیدن سالروز شهادت دکتر مصطفی چمران ‌کسی که از سال65 نامش زینت‌بخش این خیابان بوده،‌ پی تاریخچه این خیابان‌ قدیمی مشهد را گرفتیم. برای آگاهی از زمان آغاز ساخت این خیابان و تغییراتش در طول سال‌ها با کسبه و قدیمی‌های خیابان چمران،‌ احمد ماهوان نویسنده کتاب «تاریخ مشهد قدیم» ،هادی ایوانی،‌ مدیر دفتر تسهیلگری و بازآفرینی محله جنت واحسان زهره‌وندی، معاون میراث فرهنگی، گردشگری وصنایع دستی خراسان رضوی گفت‌وگو کردیم و گشتی هم در میان اسناد تاریخی به‌جا مانده از این خیابان در بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی زدیم.

تاریخ نام‌گذاری یک خیابان 90ساله

تاریخ دقیق نام‌گذاری خیابانی که امروز نام شهید چمران بر آن نشسته مشخص نیست، اما کسبه و اهالی قدیمی این خیابان، تاریخچه نام‌گذاری آن را به حدود 90 سال پیش برمی‌گردانند. به گفته آنان این خیابان به نام یکی از ارتشی‌های دوره پهلوی اول «امان‌الله جهانبانی» نام‌گذاری شده بود.

ین خیابان به نام پدر امان‌الله ، یعنی «امان‌الله میرزا جهانبانی» یکی از بزرگان ارتش در زمان قاجار است

 با این حال احمد ماهوان، مشهدپژوه، نظر دیگری دارد و تاریخچه نام‌گذاری خیابان را به دوره قاجار برمی‌گرداند. او معتقد است این خیابان به نام پدر امان‌الله ، یعنی «امان‌الله میرزا جهانبانی» یکی از بزرگان ارتش در زمان قاجار که در سرکوب یاغی‌ها خدمت بزرگی به کشور کرده نام‌گذاری شده است.

 وجود نام «حافظ» روی نقشه‌های سال1325 در کنار نام «جهانبانی» نیز یکی از نکات درخور تأمل درباره نام این خیابان است که سند و توضیح دیگری درباره آن نیافتیم. آنچه مشخص است این خیابان تا سال1365به نام جهانبانی معروف بود. در همین سال به منظور گرامیداشت یاد دکتر شهید چمران تغییر نام پیدا کرد.

آسفالت در دهه40 به خیابان چمران آمد

آن‌طور که در اسناد بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی ثبت شده است، دکتر«سامی‌راد» رئیس بیمارستان امام رضا(ع) سال 1316 مکاتبه‌هایی برای بهسازی خیابان جهانبانی با آستان قدس رضوی داشته است. در این مکاتبه‌ها به‌دلیل خاکی بودن معبر خیابان، رئیس بیمارستان درخواست پیاده‌روسازی و شن‌ریزی داشته است.

 همچنین اسناد باقی‌مانده از حسابرسی‌های سالانه شهرداری نشان از آن دارد که 13هزار متر مربع شن‌ریزی در سال 1316در این خیابان انجام شده است. این معبر خاکی در دهه 40 آسفالت شده است.

حسن آریا یکی از کسبه قدیمی خیابان با اشاره به اینکه تا دهه40 خبری از آسفالت در این خیابان نبود، توضیح می‌دهد: خیابان در گذشته دوطرفه و خاکی بود سال1343 آسفالت شد. آن‌زمان خبری از علائم راهنمایی و رانندگی مثل امروز نبود، چون هنوز تعداد خودروها آن‌قدر زیاد نشده بود و برخی با گاری و اسب تردد می‌کردند. حدود دو سال قبل از انقلاب با افزایش خودروها برای اینکه خطری پیش نیاید خیابان یک‌طرفه شد.

آب و برق با نامه ساکنان به چمران رسید

بنا بر اسناد تاریخی خیابان جهانبانی تا سال 1330بافتی مسکونی داشته و اهالی خیابان برای دسترسی آسان‌تر به آب، درخواست استفاده از آب رکن‌آباد که از این خیابان می‌گذشته را داشته‌اند.

 با افزایش تولید کارخانه برق و دردسترس قرار گرفتن این انرژی، دکتر سامی‌راد در سال1319تقاضای برق برای منزل مسکونی خود در خیابان جهانبانی را می‌دهد. البته افراد دیگری مانند سرهنگ قادری، حسین حلوای، احمد عبداللهیان، غلامرضا فخری و نمایندگی «بولاتف» که در این خیابان ساکن بود‌ه‌اند نیز درخواست برق داده‌اند. با موافقت این درخواست‌ها آب و برق به خیابان جهانبانی می‌رسد.

خانه‌های بازمانده از دوران گذشته

با وجود ترافیک و شلوغی کنونی خیابان دکتر چمران و از بین رفتن بافت قدیمی‌، هنوز هم خانه‌های بازمانده از آن دوران با سقف شیروانی و متراژ هزار متری به چشم می‌خورد. خانه‌هایی که به گفته کسبه‌ قدیمی، قدمت آن‌ها به حدود سال1310 می‌رسد.

 اکنون حدود 10خانه قدیمی از آن دوران باقی‌مانده است. خانه‌هایی که با وجود داشتن معماری منحصربه‌فرد تبدیل به انباری برای مغازه‌داران شده یا به حال خود رها شده‌اند.

اکنون حدود 10خانه قدیمی از آن دوران باقی‌مانده است. خانه‌هایی که با وجود داشتن معماری منحصربه‌فرد تبدیل به انباری برای مغازه‌داران شده یا به حال خود رها شده‌اند

یکی از همین خانه‌های رهاشده درست در ابتدای خیابان شهید چمران به سمت خیابان رازی غربی قرار دارد. با وجودی که بیش از صد سال از ساخت آن می‌گذرد، هنوز شکل بنای آن حفظ شده است، اما این روزها ساکنی ندارد و متروکه است.

 آنچه باعث تأسف است انتخاب رنگ زرد برای دیوارهای این بنای قدیمی باارزش است. رنگ‌آمیزی‌ای که شهرداری برای دیوارهای قدیمی خانه‌های این خیابان انتخاب کرده بسیار توی ذوق بیننده می‌زند. خانه‌هایی که حتی با همان دیوارهای قدیمی‌شان بخشی از هویت شهرمان را به دوش می‌کشند.

ترس اهالی از ثبت ملی خانه‌هایشان

کمتر از 100متر که از سمت میدان بیمارستان به داخل خیابان شهید چمران جلو می‌رویم در چوبی خاکستری‌رنگی را می‌بینیم که نشان از قدمت این خانه دارد. البته این تنها خانه قدیمی در این خیابان نیست و خانه‌های مشابه آن بسیار است.
مجتبی ثابت از سال 1348ساکن خیابان چمران بوده و از ابتدای دهه70 مغازه کالای طب خود را راه انداخته است.

 او با اشاره به این خانه قدیمی توضیح می‌دهد: تا همین چند وقت پیش بنری روی دیوار ملک نصب شده بود که نشان می‌داد این خانه ثبت میراث فرهنگی شده، اما بعد از گذشت یک سال بنر برداشته شد. این کاسب قدیمی خیابان چمران مکثی می‌کند و دنباله حرفش را با اشاره به اینکه اهالی می‌گفتند مالک توانسته خانه را از فهرست میراث فرهنگی خارج کند می‌گیرد و می‌افزاید: قدمت این خانه به حدود صد سال پیش می‌رسد و شکل ساختاری آن به صورت اندرونی و بیرونی بوده به طوری که یکی از درهای آن در خیابان چمران و دیگری به سمت خیابان رازی غربی قرار دارد، در حال حاضر قسمتی از خانه که در خیابان چمران است به عنوان انبار استفاده می‌شود.

خانه «حمیدی» نبش خیابان گلستان و خانه «محمود فرخ» نزدیک سه‌راه پاسداران از جمله خانه‌های قدیمی در این راسته است که نمایی فرسوده از آن‌ها به چشم می‌خورد.

شکل خیابان چمران از گذشته تا به امروز

خیابان چمران امروز حدفاصل میدان امام رضا(ع) تا میدان سعدی است. اصلی‌ترین معابر این خیابان در سال1325 از میدان بیمارستان به سمت میدان سعدی عبارت‌ بود از کوچه آب رکن‌آباد، گلستان فعلی، کوچه عبداللهیان، کوچه مهدی‌آباد، کوچه جنت و در سمت راست آن خیابان جم، کوچه دبیرستان نظام، خیابان گلستان، کوچه عبداللهیان و خیابان جنت قرار داشت. این کوچه‌ها تا سال64به همین نام‌ها بوده‌اند. در حال حاضر از سمت راست سه‌راه پاسداران(جم)، گلستان شرقی، جنت و مدرس و از سمت چپ گلستان غربی، سلسیبل قرار دارد.

در اسناد تاریخی اطلاع دقیقی از زمان ساخت میدان بیمارستان به چشم نمی‌خورد، اما می‌دانیم که از همان ابتدا به نام «میدان بیمارستان» معروف بوده است و سال1347به نام میدان «ابن‌سینا» تغییر پیدا می‌کند و سال64 به نام میدان امام رضا(ع) نام‌گذاری می‌شود.

همان ورودی میدان دست چپ یک قهوه‌خانه بزرگ بود. آن‌زمان تفریح مشهدی‌ها این بود که جمعه‌ها بیایند اینجا چای و کباب بخورند

«تا 30سال پیش به‌جز یک قصابی، نانوایی، بقالی و قهوه‌خانه‌ای که در ورودی خیابان از سمت میدان امام رضا(ع) بود، بقیه خیابان به سمت میدان سعدی بافت مسکونی داشت» این بخشی از صحبت‌های مجتبی ثابت است.

 او ادامه می‌دهد: همان ورودی میدان دست چپ یک قهوه‌خانه بزرگ بود. آن‌زمان تفریح مشهدی‌ها این بود که جمعه‌ها بیایند اینجا چای و کباب بخورند. این قهوه‌خانه که به واسطه بیمارستان شکل گرفته بود تا اواسط دهه60 هم در این خیابان بود. ولی بعد از مدتی تبدیل به مغازه و ساختمان پزشکان شد.

در دهه40و 50 نمایندگی فلیپس، مواد شوینده فیروزه و اداره اقتصاد که در سال 1346مکان خود را به اداره قند و شکر واگذار می‌کند از جمله مکان‌های شاخص این خیابان بوده‌اند. ثابت در همین زمینه می‌گوید: دفتر«لژیون خدمتگزاران بشر» که به فرانسوی‌ها تعلق داشت دهه50‌ در همین خیابان افتتاح شد. هدف این گروه کمک به جنگ‌زده‌ها بود. آن‌ها به‌طور رایگان زبان فرانسه آموزش می‌دادند.

با گسترش شهر و نیاز به خیابان‌های جدید، در دهه50 خیابان مدرس(دروازه طلایی) بازگشایی می‌شود. همچنین میدان سعدی(فوزیه سابق) از دهه20 شکل می‌گیرد.

کال قره‌خان که از ملک‌آباد شروع و در مسیر خود از خیابان‌های اسدالله زاده، دانشگاه عبور و به چمران می‌رسد در ادامه به طرف خیابان رازی می‌رود. روی این کال به‌دلیل زیبایی بصری و سامان‌دهی آن دو بوستان رازی و چمران ساخته شده است. نزدیکی این بوستان‌ها به ساختمان پزشکان و بیمارستان سبب شده تا نیمکت‌های آن مکانی برای نشستن بیماران و همراهان آن‌ها باشد.

در بین تعداد زیاد مغازه‌های فروش لوازم پزشکی و ساختمان پزشکان و آزمایشگاه؛ چند تابلو از دفاتر وکلا، دفتر اسناد رسمی، بانک و یک مهمان‌پذیر کوچک دیده می‌شود شاید تمام این مراکز برای راحتی بیمارانی باشد که از شهرستان‌ها به مشهد آمده‌اند. دفتر روزنامه جمهوری و همچنین یک مرکز خیریه‌ در راسته خیابان چمران وجود دارد.

آزادگان، اولین دبیرستان دخترانه مشهد

یکی از شاخصه‌های هویتی مهم خیابان «دبیرستان آزادگان» است. این دبیرستان دخترانه که در گذشته با نام «شاهدخت» و امروزه به نام «آزادگان» شناخته می‌شود سال1308 تأسیس شد. حسن آریا در این زمینه می‌گوید: «زمانی که درس خواندن برای دختران خیلی مرسوم نبود، این دبیرستان محل تحصیل دختران رجال و بزرگان شهر بود.» این دبیرستان از سال 1327-1326به مکان فعلی‌اش در خیابان چمران منتقل می‌شود.

علاوه بر دبیرستان آزادگان در نقشه‌های قدیمی سال 1325، دبیرستان «نظام» نرسیده به سه‌راه پاسداران(جم) قرار داشته است. دانش‌آموختگان این مدرسه بعد از پایان دوره تحصیلی به دانشکده افسری ورود پیدا می‌کردند. بعدها این دبیرستان به کوچه کارخانه کبریت منتقل می‌شود. البته برخی محلی‌ها از آن به نام دبیرستان «مشق نظام» یاد می‌کنند.

بورس فروش لوازم پزشکی

صمد احرابی متولد 1314، صاحب اولین مغازه کالای طب در خیابان چمران است. زمانی که هنوز خبری از این همه مغازه نبود خانه‌ای در میدان سعدی کنونی می‌خرد و از سال 1344 ساکن این خیابان می‌شود. مویی سپید کرده و حدود شصت سالی است که رفت و آمدهای این خیابان را دیده است، می‌گوید: حاجی عظیم‌زاده اولین کسی بود که مغازه کالای طب مشهد را داشت، البته مغازه او در میدان شهدا بود و خیلی سال است که حاجی به رحمت خدا رفته است.

احرابی با اشاره به اینکه آخر خیابان بعد از میدان سعدی باغ بود، بیان می‌کند: دهه40 به این خیابان ‌آمدم، آن زمان این تعداد مغازه وجود نداشت، فقط گاهی تاکسی‌ها در حال تمیزکردن خودرو خود بودند.
ثابت دلیل مغازه‌های فروش لوازم پزشکی در این خیابان را وجود بیمارستان امام رضا(ع) می‌داند. اما احرابی نظر دیگری دارد و می‌گوید با شروع جنگ تحمیلی و از دهه60 بود که تعداد این مغازه‌ها در خیابان چمران زیاد شد.

نمادی که چشم‌گیر نیست

به دنبال نماد و نشانه‌ای از شهید چمران در این خیابان می‌گردیم، اما تا چشم کار می‌کند فقط چراغ‌های چشمک‌زن مغازه‌های فروش لوازم پزشکی و همچنین تابلوهای اسامی پزشکان دیده می‌شود. نقاشی دیواری از چهره شهید چمران روی یکی از دیوارهای روبه‌روی خیابان پاسداران نقش بسته است. قسمتی از این نقاشی دیواری با ارتفاع ساختمان دیگری پوشیده شده است.

 از طرفی تنها خودروهایی که از مسیر پاسداران وارد خیابان چمران می‌شوند می‌توانند این نقاشی را ببینند. در صورتی که بیشتر عبور و مرور این خیابان برای افرادی است که از خیابان رازی و ابن‌سینا به چمران می‌آیند و هیچ دیدی به نقاشی دیواری ندارند.
در لچکی ورودی به خیابان پاسداران یادبود سنگی با چهره شهید چمران توسط شهرداری گذاشته و روی آن اشاره کوچکی به زندگی این شهید شده است. درمجموع این نشانه نیز برای خودروهای عبوری و حتی عابران پیاده خیلی چشمگیر نیست.

باغ‌ها قبل از شکل‌گیری خیابان

احمد ماهوان، نویسنده کتاب تاریخ مشهدالرضا(ع)، درباره تاریخچه خیابان چمران این‌گونه توضیح می‌دهد: قبل از ساخت خیابان‌های جدید در مشهد، این شهر تنها در دو طرف حرم رضوی و بالاخیابان و پایین‌خیابان با تعدادی محله همچون سراب، سناباد، نوغان، عیدگاه و... محدود می‌شد و بقیه شهر باغ‌های مردم بود. درباره خیابان چمران کنونی نیز همین مصداق وجود دارد. تا قبل از ساخت، این معبر باغ مردم بود که حتی روزهای تعطیل برای تفریح به این قسمت از شهر می‌آمدند.

ماهوان ادامه می‌دهد: میدان ده دی دروازه شهر محسوب می‌شد، اما با خیابان‌کشی ملاکان بزرگی که در چهارباغ و عیدگاه ساکن بودند، باغ‌های این خیابان را خریدند و منازلی با متراژ هزار و دو هزار متری برای خود ساختند و ساکن خیابان چمران شدند. خانه‌های ویلایی که تعداد کمی از آن‌ها امروزه باقی مانده است.

بهترین معماری‌های مشهد قدیم در چمران

هنگامی که با دکتر هادی ایوانی، مدیر دفتر تسهیلگری و بازآفرینی محله جنت، درباره معماری این خانه‌های قدیمی صحبت می‌کنیم او با بیان اینکه خانه‌های باقی‌مانده در خیابان چمران از نظر تاریخ ساخت به دوران پهلوی می‌رسد و دارای معماری برون‌گراست، می‌گوید: این خانه‌ها با ساختمان‌های بسیار زیبا بهترین الگوی معماری دوره گذار از سنتی به مدرن هستند.

او ادامه می‌دهد: در این خانه‌ها می‌توان جنس و رنگ معماری ایرانی را به‌وضوح دید. به عبارتی این خانه‌ها بهترین معماری باهویت شهرمان محسوب می‌شوند.

این خانه‌ها با ساختمان‌های بسیار زیبا بهترین الگوی معماری دوره گذار از سنتی به مدرن هستند، در این خانه‌ها می‌توان جنس و رنگ معماری ایرانی را به‌وضوح دید

مدیر دفتر تسهیلگری محله جنت با اشاره به اینکه شهرداری و میراث فرهنگی برای حفظ این بناها کار درخور توجهی انجام نداده‌اند، می‌افزاید: ما این خانه‌های قدیمی را شناسایی و برای آن‌ها طرح‌ ارائه کرده‌ایم، اما باید مسئولان برای حفظ و نگهداری آن پای کار بیایند.

ایوانی با بیان اینکه باید بسته‌های تشویقی خوبی برای مالکان در نظر گرفته شود می‌گوید: به دلیل اینکه ملک‌ها در این خیابان افزایش قیمت داشته‌اند مالکان حاضر به واگذاری ملک یا مرمت آن نیستند. بیشتر مالکان ملکشان را رها کرده‌اند تا بتوانند مجوز ساخت و ساز بگیرند. از این‌رو شهرداری یا سازمان‌های مربوط باید بسته‌های تشویقی بسیار خوبی برای مالکان در نظر بگیرند تا رغبتی برای همکاری داشته باشند.

«خانه فولادی» در فهرست آثار ملی

احسان زهره‌وندی، سرپرست معاونت میراث فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی با اشاره به ابلاغیه استانداری مبنی بر حفظ بافت تاریخی مشهد بیان می‌کند: خیابان چمران جزئی از این ابلاغیه است اما چون در محدوده بافت میانی شهر قرار دارد بیشتر پلاک‌های آن که از دوره پهلوی اول باقی‌مانده درشت دانه بوده و متراژ آن‌ها به بیش از هزار متر می‌رسد.

او ادامه می‌دهد: با توجه به متراژ زیاد خانه‌ها و ارزش ریالی‌ای که دارند امکان خریدشان در شرایط اقتصادی کنونی برای دولت وجود ندارد، از طرفی مالکان ترجیح می‌دهند این پلاک‌ها را با توجه به موقعیت خیابان چمران برای کاربری‌ای همچون ساختمان پزشکان بفروشند.

او با اشاره به خانه‌ قدیمی ابتدای خیابان چمران توضیح می‌دهد: این خانه به نام مالکش «خانه فولادی» شناخته می‌شود که در فهرست آثار ملی قرار دارد و هیچ‌گونه مدرکی مبنی بر اینکه خانه از ثبت آثار ملی خارج شده وجود ندارد.

سرپرست معاونت میراث فرهنگی خراسان رضوی با اشاره به اینکه چندین خانه قدیمی در خیابان چمران واجد ارزش هستند اما هیچ‌کدام ثبت آثار ملی نشده‌اند خاطرنشان می‌کند: با مشوق‌هایی که شهرداری مشهد در چند سال اخیر برای مالکان در نظر گرفته است امیدواریم زمینه‌ای برای حفظ این آثار تاریخی که سرمایه‌های ملی هستند فراهم شود.

ساکنان دهه 40 خیابان چمران

آنچه از خانه‌های قدیمی در این خیابان دیده می‌شود تنها بقایایی از گذشته آن است. بیشتر افراد متمول و تحصیل‌کرده در گذشته ساکن این خیابان بوده‌اند. ازجمله این افراد می‌توان به «دکتر ناظم»، «خانواده گلبوئی»، «صارم درگزی» یکی از خان‌های درگز و دکتر «شاه طاهری» صاحب داروخانه «آفتاب» در میدان شهدا اشاره کرد.

 انتهای خیابان چمران روبه‌روی میدان سعدی کنونی خانه ویلایی بزرگ و باغ‌مانندی قرار داشته که به «نصیرزاده‌ها» تعلق داشته است. این خانه به دلیل تعریض خیابان سعدی و قطار شهری تخریب شده است.