کوچه مسرور را اهالی به نام خاورخانم می‌شناسند

کوچه «شهید شوشتری‌۴» یا کوچه «حاج خاور» در طول عمر بیش از ۱۵۰‌ساله خود با اسامی مختلفی شناخته شده است. نخستین نام ثبت‌شده در نقشه‌های شهری برای این مسیر، کوچه «نجارها» ست که نشان می‌دهد این کوچه در گذشته میزبان این شغل و محل گردآمدن هنرمندان این صنف بوده است.

این مسیر در نقشه دو دهه ۲۰‌و‌۳۰ مشهد به این نام شناسایی شده است؛ البته پیش از این نام‌گذاری در اسناد موجود، از این مسیر به‌عنوان کوچه منتهی به میدان کهنه نوغان از دروازه دولاب نام برده شده است.

با گذشت زمان و الزام خروج واحد‌های نجاری از این محدوده از سوی شهرداری وقت و تبدیل اغلب فضا‌های تجاری کوچه به مسکونی، دیگر نام نجار‌ها سنخیت خود با این مسیر از دست داد و به‌همین‌دلیل در جریان نام‌گذاری عمومی مسیر‌های مختلف شهری توسط شهرداری در سال‌های نیمه دوم دهه‌۴۰ خورشیدی نام «مسرور» برای این کوچه در نظر گرفته شد.

سطر‌های بعدی گذری است بر سرگذشت این مسیر قدیمی در محله پایین‌خیابان.

مطلب مرتبط شهید شوشتری ۷؛ کوچه گلابگیران

«مسرور» نام رسمی این کوچه است

در اسناد موجود هیچ‌دلیلی برای این انتخاب ذکر نشده است و مشخص نیست این نام به‌واسطه حضور فردی با این عنوان خانوادگی برای این مسیر انتخاب شده یا دلیل دیگری داشته است. این نام‌گذاری حکومتی بوده و تنها در اسناد رسمی و تابلوی ورودی کوچه (از سمت کوچه «راد») معنا و جایگاه داشته است؛ زیرا که اغلب مردم این کوچه را به‌نام مسجد قدیمی موجود در آن، کوچه مسجد حاج‌خاور و به‌صورت خلاصه کوچه «حاج خاور» می‌نامیده‌اند.

نام مردمی «حاج خاور» و نام رسمی «مسرور» تا سال‌های نخست پس از انقلاب‌اسلامی هم در معرفی این کوچه کاربرد داشته است؛ اما در این زمان نام رسمی کوچه به گواه نقشه‌های موجود از آن دوران، باردیگر به «نجارها» تغییر پیدا می‌کند. این تغییر نام زمان زیادی ادامه پیدا نمی‌کند و چندی بعد نام «عباس شاهی» بر تابلو‌های آن می‌درخشد؛ یکی از جوانان این کوچه که در دوران دفاع‌مقدس جان بر سر دفاع از وطن می‌گذارد و نامش پسوند «شهید» می‌گیرد.

البته این نام هم مدت زیادی ادامه پیدا نمی‌کند و با احداث شارستان «شهید شوشتری» کنونی در ابتدای دهه‌۹۰ و تغییر مسیر کوچه، تابلوی معرفی آن به تقاطع شارستان منتقل و ابتدا در کنار نام «شهید شاهی» با عنوان «شارستان رضوی‌۴» و سپس «شهید شوشتری‌۴» ثبت می‌شود. ناگفته نماند هرچند در شرایط کنونی تابلوی نصب‌شده در ابتدای این کوچه (از جانب کوچه «راد») دیده نمی‌شود، عنوان فرعی شماره‌۸، «راد» است.

این در حالی است که برخی زائران به‌دلیل استقرار انبار شب‌بازار شوشتری در این کوچه، آن را به نام کوچه «انبار» هم می‌شناسند و برخی دیگر نیز به‌دلیل قرار گرفتن گودال بزرگ ناجا در بخش جنوبی کوچه از آن به‌عنوان کوچه «پشت گودال» یاد می‌کنند.

کوچه «مسرور» و موقوفه «خاورخانم» در دوره قاجار

رد پای کوچه «حاج‌خاور» در هر دو نقشه مهم باقی مانده از دوران قاجار، یعنی نقشه‌های «دالمج» و «هرتسفلد»، دیده می‌شود. در نقشه «دالمج» که میانه دوران ناصرالدین‌شاهی ترسیم شده، این مسیر یک فرعی بن‌بست کوچک و نوظهور است که در مسیر «دروازه باغ‌دولاب» وقت قرار داشته است.

اما وضعیت این کوچه در نقشه «هرتسفلد» که سال‌۱۳۰۴ ترسیم شده با نقشه «دالمج» بسیار متفاوت است. در این نقشه، کوچه موردنظر مسیر ارتباطی شایان‌ملاحظه‌ای است که از کوچه «دروازه باغ‌دولاب» جدا شده و به کوچه «حاج نوروز» ختم می‌شود.

این مسیر در آن دوران، دارای دو فرعی شمالی و دو فرعی جنوبی بوده که همه این فرعی‌ها به شبکه مسیر‌های موجود در اطراف حرم متصل بوده‌اند؛ همچنین اسناد موجود بازگو‌کننده این مهم هستند که مسجد «حاج‌خاور» حدود ۱۲۰‌سال پیش با وقف زمین آن از سوی بانویی محترم به‌نام «خاور» ایجاد شده است تا پایگاهی مذهبی برای ساکنان این محدوده باشد.

پرجمعیت‌ترین کوچه‌های مشهد در آستانه انقلاب اسلامی

کوچه «حاج‌خاور» در نقشه سال‌۱۳۳۳ مشهد دارای پنج فرعی شمالی و چهار فرعی جنوبی است که البته تنها فرعی پنجم جنوبی بن‌بست است و ارتباطی با شبکه‌های راه‌های شهری ندارد، اما سایر فرعی‌ها یا به‌هم متصل بوده‌اند یا به کوچه‌های بزرگ دیگر متصل می‌شده‌اند.

همچنین در سال‌های نخست دوره پهلوی، تعداد درخورتوجهی از ساکنان کوچه به شغل درودگری مشغول بودند و به‌همین‌دلیل کوچه در بین مردم کوچه «نجارها» نام گرفت. اما این حضور چند‌دهه بیشتر طول نکشید و در اواسط دهه‌۴۰ با انتقال واحد‌های بزرگ تولیدی به خارج شهر، اغلب واحد‌های بزرگ تجاری در این مسیر، به فضا‌های مسکونی و تعدای هم به اقامتی تبدیل شدند. این مسئله خود باعث تراکم شدید جمعیتی در این کوچه شد، به‌نحوی‌که کوچه «حاج‌خاور» جزو پرجمعیت‌ترین کوچه‌های شهر مشهد در آستانه انقلاب‌اسلامی بود.

بنا‌های قدیمی کوچه «مسرور»

کوچه «حاج خاور» در سال‌های نخست پس از انقلاب اسلامی به مانند سایر کوچه‌های این محدوده تغییرات اندکی به خود دید، اما تغییرات بزرگ در این محدوده با آغاز طرح نوسازی و بهسازی اطراف حرم‌مطهر‌رضوی کلید خورد.

این تغییرات به‌حدی زیاد است که روند حرکتی در این کوچه به‌صورت کامل تغییر کرد و این مسیر که حدود ۱۵۰‌سال قبل به‌عنوان یک فرعی در کوچه «راد» محسوب می‌شد، به یکی از مهم‌ترین فرعی‌های شارستان «شهید شوشتری» تبدیل شد و اکنون هم به‌عنوان مسیری پشتیبان دو محور بولوار «امیرالمؤمنین» و شارستان «شهید شوشتری» مورد استفاده قرار می‌گیرد.

هچنین بافت مسکونی و هویتی کوچه هم دستخوش تغیرات بسیار شد. اکنون در جانب جنوبی کوچه هیچ رد و اثری از نما‌های قدیمی در این مسیر نیست. بخش بزرگی از این سوی کوچه به گودال بزرگی اختصاص دارد که سه سمت دیگر آن به ترتیب شارستان «شهید شوشتری»، بولوار «امیرالمؤمنین» و کوچه «امیرالمؤمنین‌۵» یا «شهید شاهی‌۳» است.

زمانی در محدوده این چند کوچه بیش از دویست پلاک مسکونی و تجاری بود، اما اکنون در دل این گودال عظیم، تنها چند بنای اقامتی و تجاری‌های زیر آنها دیده می‌شوند. در بخش انتهایی جنوبی کوچه پس از گودال ناجا هم یک پارکینگ روباز حاصل از تخریب چند واحد مسکونی و یک اقامتی بزرگ پنج‌ستاره قرار دارد. پلاک‌های اولیه این بخش کوچه تا فرعی نخست همگی در اختیار شهرداری بوده‌اند و در محل خانه‌های تخریب‌شده یک گلخانه، یک پارکینگ و یک انبار ایجاد کرده‌اند.

این مسیر همچنین دارای دو خانه واجد شرایط تاریخی نیز هست که یکی با عرض کم و متعلق به دوران پهلوی دوم است و بعدی خانه‌ای ارزشمند است که با دو ستون آجری ایجاد شده در حاشیه کوچه از آن حفاظت می‌شود؛ البته قدیمی‌ترین بنای موجود در کوچه، مسجد ۱۲۰‌ساله «حاج‌خاور» است که همچنان پابرجاست.

این مسجد به‌رغم کاهش شدید جمعیت منطقه به‌شدت فعال است و هم‌اکنون سه هیئت مذهبی جان‌نثاران حضرت‌رقیه (س) قبر میر، هیئت دل‌سوختگان حضرت‌علی‌اصغر (ع) و سرانجام هیئت محبان حضرت‌زهرا (س) در آن مشغول به انجام عزاداری و خدمت در مناسبت‌های مذهبی سال هستند. علاوه بر این، در محل تقاطع کوچه «مسرور» با کوچه «راد» نیز ساختمان حسینیه «هیئت فدویان صاحب‌الزمان (عج)» که سال ۱۳۱۳خورشیدی تأسیس شده است قرار دارد.

نامداران کوچه «مسرور»

شناخته‌شده‌ترین فرد ساکن این کوچه «خاور‌خانم» است که با وقف منزل مسکونی خود و ایجاد مسجد «حاج خاور» نام خود را برای همیشه ماندگار کرد. شاخص‌ترین خاندان شناسایی‌شده این کوچه هم خاندان «خداداد‌حسینی» است.

این خاندان که روزگاری پلاک‌های متعددی از این کوچه را در اختیار داشتند از سادات سیستانی مهاجرت کرده به مشهد محسوب می‌شدند که تعداد زیادی از آنان به کسوت روحانیت درآمدند؛ همچنین «حاجی احمدی»، شوهر خواهر «آیت‌الله العظمی سیستانی»، از دیگر ساکنان این کوچه بوده که منزل مسکونی‌اش در مجاورت مسجد «حاج خاور» قرار داشته است.

خاندان «نظافت یزدی» که از بزرگان یزدی‌های ساکن‌شده در این کوچه بوده‌اند و بزرگ آنان مدتی امام‌جماعت مسجد «حاج خاور» بوده است نیز از دیگر خاندان‌های قدیمی این کوچه محسوب می‌شود. علاوه‌بر این، خاندان «واعظی» که بزرگ آنان نقاش بنا‌های «مرحوم عابدزاده» بوده است هم در بخشی از این کوچه سکونت داشته‌اند.

خاندان «خسروی» که یکی از خانم‌های آن، یعنی «زینب خسروی»، بانی محراب مسجد «حاج‌خاور» بوده، خانواده «لری» که بزرگ آنان به شغل آبنبات‌پزی اشتغال داشته و خاندان «اسلامی‌فر» و «مصباح» که اغلب روحانی بودند از دیگر ساکنان قدیم این محدوده هستند؛ همچنین باید از دو خانواده «شاهی» و «سبزیان» نیز به‌عنوان قدیمی‌های این کوچه یاد کرد که هر‌کدام شهیدی را به ایران اسلامی تقدیم کرده‌اند.

* این گزارش دوشنبه ۱۹ آذرماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۳۸۰ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.