خانواده مخترع «لایی» ۲۴ نشان افتخار به موزه حرم هدیه کردند 
قدیمی‌ترین روضه‌های مشهد 
قدیمی‌ترین روضه‌های مشهد
پایه اصلی روضه‌خوانی کتاب «روضه‌الشهدا»، اثر ملا‌حسین کاشفی‌سبزواری است که نشان می‌دهد خراسان مهد اصلی روضه‌خوانی است؛ همچنین حضور امام‌رضا (ع) ضمیمه روضه‌های رضوی است که نشان می‌دهد فضای روضه‌خوانی در مشهد مهیاست.
برخی خانه‌های مشهد سال‌هاست در ایام محرم و صفر، تکیه و عزاخانه می‌شوند. این تکیه‌ها معمولا چندروز مانده به آغاز محرم به همت مالکان و برخی عزاداران فعال دائمی از حالت خانه خارج و به یک حسینیه مجهز و محل عزا و گریه بر سیدالشهداء (ع) تبدیل می‌شوند و پس از دوران عزا به حالت عادی خود برمی‌گردند.
تعداد این تکیه‌ها گرچه در مشهد کم نیست، براساس اسناد موجود و گفته قدیمی‌های مشهد کهن‌ترین آنها سه مکان بسیار شناخته‌شده شهر هستند که هرچند در طول زمان بنای آنها تغییر کرده، سنت عزاداری در آنها باقی مانده است. سه تکیه‌ای که هر‌کدام بیش از صد سال است پذیرای عزاداران مشهدی و حتی غیر‌مشهدی امام‌حسین (ع) در دهه اول ماه محرم هستند.
نمایی از منزل و روضه شیخ محمدتقی
روضه‌خوانی منزل مرحوم آیت‌الله شیخ‌محمدتقی
نخستین و قدیمی‌ترین تکیه مشهد که حتی در روزگار کرونا هم چراغ روضه‌خوانی برای ابا عبدالله الحسین (ع) در آن روشن بود، بنای موسوم به «خانه شیخ منتقی» در کوچه سجادی، منشعب از کوچه امام خمینی (ره) است. نزدیک به دو قرن از شکل‌گیری این مجلس روضه توسط مرحوم آیت‌الله حاج‌شیخ محمدتقی بجنوردی می‌گذرد.
این عزاخانه هرچند تقریبا بیست‌و‌چندسالی است که مکانش تغییر کرده، هنوز به‌عنوان یک پایگاه اجتماعی چنان در حافظه تاریخی مردم مشهد نقش بسته است که همچنان شاهد برپایی مراسم پرشور در دهه اول محرم و دهه پایانی ماه صفر در آن هستیم.
این محفل روضه‌خوانی را مرحوم آیت‌الله شیخ‌محمدتقی بجنوردی، از عالمان قرن ۱۳ هجری که در بجنورد متولد‌شد و سال ۱۲۷۵ شمسی درحدود هشتادسالگی درگذشت، در منزل شخصی خود برپا کرده است.
حاج‌شیخ‌محمدتقی بعد از گذراندن تحصیلات ابتدایی در بجنورد و مشهد به نجف رفت و شاگرد مرحوم آیت‌الله العظمی محمدحسن نجفی (صاحب جواهر) و سپس آیت‌الله العظمی شیخ‌مرتضی انصاری شد و به درجه اجتهاد رسید. او سپس به زادگاهش بجنورد برگشت، اما پس از مدتی با حاکم وقت بجنورد به اختلاف خورد و به مشهد مهاجرت کرد و امام‌جماعت مسجد جامع گوهرشاد شد.
شیخ سپس در منزل شخصی خود، در ابتدای بالاخیابان، مراسم روضه‌خوانی دهه اول محرم را برپا کرد، اما رفته‌رفته با دیدن استقبال مردم از این مراسم، روضه‌خوانی در دهه پایانی ماه صفر و سپس روز‌های وفات معصومان (ع) و بعد‌ها روز‌های جمعه نیز اضافه شد.
آن‌قدر این مراسم باشکوه و پرشور برگزار می‌شد که مردم مشهد به منزل شخصی آیت‌الله لقب «تکیه شیخ» دادند و در گذر سال‌ها این کوچه نیز در بین مشهدی‌ها به نام «شیخ منتقی» شناخته شد. حسینیه شیخ، خانه‌ای ۷۵۰متری با بافتی کاملا مسکونی بود، اما ایام عزاداری که می‌شد، یک‌باره تغییر‌شکل پیدا می‌کرد و پرچم‌های سیاه به اهتزاز درمی‌آمد و تعدادی از اتاق‌ها تخلیه می‌شد.
منزل شیخ در طول تاریخ کارکردی اجتماعی و مردم‌محور داشت و افراد بسیاری در مراسم آن حاضر می‌شدند و، چون مردم‌محور بود، همسو با شرایط زمانه خود، مسائل سیاسی و اجتماعی در آن بیان می‌شد. آیت‌الله مشکینی هنگام تبعید در این حسینیه منبر می‌رفت. آیت‌الله خزعلی و آیت‌الله قمی نیز از منبری‌های حسینیه شیخ بوده‌اند.
روضه‌خوانی در این خانه تا صد سال پس از فوت شیخ‌محمدتقی بجنوردی ادامه داشت تا اینکه سال ۱۳۷۶ منزل یا حسینیه شیخ که فاصله‌اش از حرم‌مطهر کمتر از صد متر بود، در طرح توسعه حرم قرار گرفت و تخریب شد.
پس از آن ورثه شیخ، منزلی در کوچه سجادی خیابان امام‌خمینی (ره) خریدند و آن را به حسینیه شیخ تبدیل کردند. البته چندی بعد هم یکی از خیران با دیدن کوچک بودن فضای این منزل نسبت به تعداد بالای عزاداران، خانه‌ای دیگر در همان کوچه را خریداری و وقف خانه شیخ کرد تا کمی شرایط برای عزاداری امام‌حسین (ع) در این خانه بهتر شود.
ناگفته نماند منزل شیخ از چنان اهمیتی برخوردار بود که رهبر‌معظم‌انقلاب در سفر خود به بجنورد در سال ۱۳۹۱ به شخصیت ایشان و منزلی که در بالاخیابان داشتند، اشاره‌ای کردند و درباره آن فرمودند: «مرحوم شیخ‌محمدتقی بجنوردی در مشهد امام‌جماعت مسجد گوهرشاد بود. او شخصی معروف به عبادت، زهد و علم بود.
خانه وی در بالاخیابان مشهد و در کوچه‌ای است که مشهدی‌ها کوچه و منزل شیخ را کاملا می‌شناسند. این کوچه محل اجتماع مردم بود. مهم‌ترین مجلس عزای دهه عاشورا همین منزل بود و مردم نذورات زیادی را به آنجا می‌آوردند.»
نمایی از منزل و روضه آقای شاه
تکیه «آقای شاه»
تکیه «آقای شاه» در کوچه سرشور دیگر مکان قدیمی روضه‌خوانی مشهور مشهد است. سید‌اسماعیل شاه‌حیدری، معروف به آقای شاه، مشهورترین و دوست‌داشتنی‌ترین چهره مذهبی غیرروحانی سال‌های پس از مشروطه مشهد است که عموم طبقات کوچک و بزرگ او را می‌شناختند و به وی احترام می‌گذاشتند.
پیرمرد لاغراندام، راست‌قامت و قوی‌هیکلی که با ریش و سبیل کم‌پشت حنایی رنگ، چشمان نافذ خاکستری درخشان، پشت‌پلک‌های پف‌کرده و پوست سفید یک عمامه بزرگ سبز پسته‌ای یا سیاه به سر می‌پیچید و شال سبزرنگی را هم به کمر می‌بست و نعلین زردرنگی به‌پا می‌کرد و در‌حالی‌که عبای نازکی به دوش داشت، پیشاپیش تنی‌چند از هوادارانش در کوی و برزن به راه می‌افتاد؛ بر حسب عادت، گهگاهی در راه می‌ایستاد، نفسی تازه می‌کرد و با صدای بلند می‌گفت: «حیدر»؛ برای همین هم در میان مردم، به «سید حیدری» شهره شده بود.
منزل او هم که به تکیه آقای شاه معروف بود و هست از همان زمان تاکنون در دهه اول محرم پذیرای عزاداران حسینی است. در این تکیه از همه مستمعان (از بزرگ و کهن‌سال گرفته تا کودکان) با یک استکان بزرگ چای شیرین و مقداری نان قاق پذیرایی می‌شد.
در تکیه شاه، مانند تکیه شیخ، روضه‌خوان‌ها یکی پس از دیگری به منبر می‌رفتند و چند‌کلمه مصیبت می‌خواندند و پایین می‌آمدند و البته گاهی هم دسته‌های سینه‌زن و زنجیرزن گذرشان به اینجا می‌افتاد. سه روز مانده به عاشورا هم شبیه برپا می‌شد و روی سکوی وسط تکیه، داستان نبرد و شهادت امام‌حسین (ع) و شهدای دشت کربلا را به نمایش درمی‌آوردند.
ظهر عاشورا هم -برخلاف سایر تکیه‌های مشهدی که با شله مشهدی از مهمانان پذیرایی می‌کنند- در این تکیه از ابتدای ایجاد تاکنون، آب‌گوشت توزیع می‌شود. منزل آقای شاه هم از کوچه سرشور، هم از میدان گنبدسبز دسترسی دارد.
تکیه «آقای شاه» در کوچه سرشور دیگر مکان قدیمی روضه‌خوانی مشهور مشهد است
روضه منزل سید جواد سیستانی
سومین روضه کهن مشهد هم مانند مورد نخست، منتسب به بیت یکی از خاندان‌های عالم‌پرور مشهد است. این خانه که در دهه اول محرم تبدیل به تکیه می‌شود و در بین اهالی مشهد به خانه آسیدجواد شناخته می‌شود، متعلق به سیدجواد سیستانی، برادر درگذشته مرجع بزرگ جهان تشیع، آیت‌الله العظمی سیدعلی سیستانی، است.
البته روضه‌خوانی خانه آسیدجواد در اصل روضه‌خوانی اجدادی است و براساس اسناد موجود، این مجلس عزا هم از دوران مهاجرت جد وی به مشهد در این شهر برپا شده است.
این عزاداری البته ابتدا در منزلی نزدیک‌تر به بافت حرم‌مطهر‌رضوی، متعلق به آیت‌الله سیدعلی سیستانی بزرگ، جد مرجع کنونی جهان تشیع، برگزار می‌شده است تا اینکه در تخریب‌های دوران محمدولی اسدی و سپس در تخریب دوران عبدالعظیم ولیان، آن منزل و منزل جانشینش تخریب می‌شوند و آسیدجواد سیستانی که برخلاف برادران به‌رغم خواندن دروس حوزوی لباس روحانیت بر تن نداشته و اهل بازار بوده است و به همین دلیل هم همیشه ساکن مشهد، خانه مورد نظر کنونی را در محدوده محله چهارباغ و کوچه میرعلم‌خان خریداری می‌کند تا هم در آن با خانواده زندگی کند، هم در ایام عزای حسینی در آن به روضه‌خوانی بپردازد.
روضه‌خوانی در این خانه به رغم گذشت بیش از ۱۰ سال از درگذشت آسیدجواد، هنوز هم هرساله به همان سبک و سیاق قدیم برپا می‌شود و حتی برخی‌اوقات گردشگران خارجی هم در مراسم دیده می‌شوند.
ناگفته نماند مجلس عزای امام‌حسین (ع) در خانه سیدجواد مکانی برای تبلیغ هنر سخنرانی روحانیون هم محسوب می‌شود و هر‌روحانی که بخواهد، می‌تواند در آن با هماهنگی مدیران مجلس به سخنرانی و ذکر مصیبت‌اباعبدالله (ع) اقدام کند.
منابع:
ویکی شیعه، نشریه خیمه، روزنامه‌های جام‌جم و شهرآرا محله، خبرگزاری‌های ایسنا و ایکنا.
کتاب‌های تأملی در نهضت عاشورا، اثر رسول جعفریان، گذرى و نظرى در فرهنگ مردم، اثر محمدظریفیان و روضه‌الشهداء، اثر ملا‌محسن فیض‌کاشانی.
* این گزارش دوشنبه ۱۶ تیرماه ۱۴۰۴ در شماره ۴۵۲۵ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
