کتابفروشی‌ها و کتابخانه‌ها؛ نماینده‌های فرهنگی مشهد 
علی باقرزاده بقای ادب، فرهنگ و علم بود 
روزگار تاریخی گودسلوک و مصلی
برای بچه‌های محله مصلی، نام «گودسلوک» یا «گوسلوک» آشناست؛ می‌دانند که روزی‌روزگاری بخش‌هایی از محله آباواجدادی‌شان را به این نام می‌خوانده‌اند. گودسلوک مزرعه‌ای بود مانند دیگر‌مزارع بزرگ اطراف مشهد که بخش عمده آن موقوفه آستان‌قدس‌رضوی محسوب می‌شد و در دوره قاجار، آن را با نام «خاتم‌آباد» هم می‌شناختند (سند شماره۱۴/۳۴۹۸۹ مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی).
درباره معنای گودسلوک خیلی دقیق نمی‌توان صحبت کرد. اسناد موجود در این زمینه خیلی بقاعده و درخوراعتماد نیستند. می‌دانیم که این کلمه از دو واژه «گود» و «سلوک» تشکیل شده است که در برخی مواقع، با حذف دالِ واژه «گود» آن را به‌صورت «گوسلوک» هم تلفظ می‌کرده‌اند و می‌نوشته‌اند.
با‌این‌حال بعضی‌ها معتقدند که نام این مزرعه، اصلا «گوسلوک» بوده و استفاده از کلمه گودسلوک بعد‌ها باب شده است. اما واقعیت آن است که در اسناد قدیمی، مانند سند موقوفه «سعدالدین محمد وزیر» که در سال۱۰۹۳ قمری و در دوره صفویه نوشته شده، این مزرعه را با همان نام «گودسلوک» ضبط کرده‌اند. استفاده از واژه «گود» در تاریخ مشهد متداول بوده است و معمولا به مناطقی که ارتفاع پایین داشته‌اند و گودال‌مانند بوده‌اند اطلاق می‌شده است.
نام برخی از گود‌های مشهد قدیم هنوز هم در میان قدیمی‌های این شهر متداول است؛ مانند «گود خشت‌مال‌ها»، «گود اصغر‌کور» و «گود جلال». واژه «سلوک» نیز در نام‌گذاری مناطق اطراف مشهد بی‌سابقه نبوده است و حتی این احتمال وجود دارد که تغییر شکل داده واژه «سلو» باشد که در نام مزارعی مانند «سلوگرد (از بلوک چناران)» با آن روبه‌رو می‌شویم. اما این اطلاعات فعلا نمی‌تواند مشکل ما را در کشف معنای گودسلوک رفع کند.
در‌هر‌حال چه واژه گودسلوک را به رسمیت بشناسیم، چه کلمه گوسلوک را صحیح بدانیم، تفاوتی در تاریخ پربار و پراز‌سند این مزرعه بسیار قدیمی ندارد. امروز قصد داریم با نیم‌نگاهی به متون و اسناد تاریخی، هر چه را که می‌شود در قالب یک گزارش تاریخی برای گودسلوک نوشت، پیش روی شما خوانندگان ارجمند قرار دهیم و پرده از تاریخ یکی دیگر از محلات قدیمی مشهد برداریم.
مصلی مشهد و اطراف آن در دهه ۵۰ قرن ۱۴ خورشیدی
پیشینه یک موقوفه نام‌آشنا
احتمالا قدیمی‌ترین سندی که می‌توان در آن نشانه‌ای از تاریخچه گودسلوک یافت، کتاب «شهاب‌الدین‌عبدا... خوافی»، مشهور به «حافظ‌ابرو» باشد که در سال۸۱۷ قمری به رشته تحریر درآمده است. طبق گزارش او «مزرعه سلوک و چاه‌نو» یکی از مزارع متعدد متعلق به مشهد است. نزدیکی مزرعه به مشهد باعث شهرت بیشتر آن می‌شد و البته توجه واقفان را به خود، برای خرید و وقف اراضی آن جلب می‌کرد. احتمالا سعدالدین وزیر (وزیر خراسان در دوره شاه‌سلیمان‌صفوی) که به نام او اشاره کردیم، به‌همین‌دلیل قسمتی از اراضی گودسلوک را برای وقف انتخاب کرده بود.
او در سال۱۰۹۳ قمری، ۹ قطعه باغ و عمارت‌های آنها را وقف «اجرت ساعت‌ساز» در حرم‌رضوی کرد. استفاده از ساعت‌های جدید در حرم‌مطهر، از دوره صفویه باب شد و احتمالا موقوفه سعدالدین وزیر، نخستین موقوفه‌ای بوده که به این موضوع اختصاص پیدا کرده است.
احتشام کاویانیان در «شمس‌الشموس»، بخشی از اراضی گودسلوک را وقف روشنایی و مواجب خدام و فراشان حرم مطهر نیز دانسته و این را بر مواجب ساعت‌ساز علاوه کرده است. به‌دلیل موقوفه بودن مزرعه گودسلوک آن را به اجاره واگذار می‌کردند و، چون وسعت اراضی و مرغوبیت آن بالا بود، معمولا پای چند مستأجر به میان می‌آمد. قدیمی‌ترین سندی که راقم این سطور دراین‌باره پیدا کرده، سندی مربوط به سال۱۲۵۲ قمری (دوره محمدشاه قاجار) است که در آن از «حاج‌کریم‌خان» و «حاجی‌محمدعلی» به عنوان دو مستأجر مزرعه گودسلوک یاد شده است (سند شماره ۴۲۷۳۶ مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی).
این اراضی در غوغای شورش حسن‌خان‌سالار و طی سال۱۲۵۹ قمری، به «کربلایی زین‌العابدین» اجاره داده شد (سند شماره۱۲۵۶۳ مرکز اسناد آستان‌قدس رضوی). در سال۱۲۶۱ قمری، کربلایی زین‌العابدین را از سمت مستأجری مزرعه گودسلوک کنار گذاشتند و «کربلایی‌محمدعلی‌بن‌محمدرحیم»، دربان‌باشی کشیک دوم، جای او را گرفت (سند شماره ۴۲۸۲۷ مرکز اسناد آستان قدس رضوی). اسماعیل همدانی در کتاب «آثارالرضویه» (یکی از منابع بسیار مهم در بررسی تاریخ موقوفات آستان‌قدس‌رضوی) از مزرعه گودسلوک با عنوان «اراضی خیابان و گوسلوک» یاد می‌کند و آن را به‌عنوان موقوفه‌ای مهم می‌شناسد که از دوره نادرشاه فعال بوده است.
البته می‌دانیم که نوشته اسماعیل همدانی براساس ظن‌و‌گمان است و گودسلوک قدمتی بسیار بیشتر از عهد نادرشاه دارد. اسناد دوره‌های بعد، بیشتر مربوط به فعالیت‌های مزرعه، نیاز‌ها و احیانا درگیری‌هایی بود که گاه‌به‌گاه اتفاق می‌افتاد و عموما به مسئله حدود اراضی و حقابه قنات مربوط می‌شد. به‌عنوان‌نمونه می‌توان از سند۴۴۱۲۳ موجود در مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی یاد کرد که به شرح تعمیرات قلعه گودسلوک و «روزنامچه» لای‌روبی قنات مزرعه اختصاص دارد یا سندی که نشان می‌دهد در سال۱۳۱۳ خورشیدی، شخصی به نام «ملاعابد» مستأجر مزرعه بوده و بابت دخالت در امور کشاورزی گودسلوک از فردی به نام «حسین بندار» به آستان‌قدس شکایت کرده است (سند شماره ۹۹۵۴۵ مرکز اسناد آستان‌قدس رضوی).
در سال۱۳۰۹ خورشیدی، اختلاف تعیین حدود اراضی میان مزرعه گودسلوک و «بوژمهن» بالا گرفت. این مزرعه در شرق مزرعه گودسلوک قرار داشت و در آن زمان متعلق به «حاج محمدتقی مهدوی ملک‌التجار (مالک اصلی باغ ملک‌آباد)» بود. آستان‌قدس برای رفع اختلاف «میرزای ناظر» را به‌عنوان نماینده خود به اداره ثبت اسناد معرفی کرد (سند شماره ۹۵۶۶۲ مرکز اسناد آستان قدس رضوی).
نمایی از بوستان مصلی در زمان احداث؛ دهه ۶۰ قرن ۱۴ خورشیدی
حاشیه‌های تاریخی مزرعه «گودسلوک»
مزرعه گودسلوک، از نظر موقعیت جغرافیایی، بیرون از دروازه پایین‌خیابان قرار داشت؛ از شرق به بوژمهن، از غرب به «چهنو» (چاه‌نو) و «سرگرد»، از شمال به «حسین‌آباد قائنی‌ها» و از جنوب به اراضی «محمدآباد» منتهی می‌شد.
از قدیم‌الایام این مزرعه را بخشی از بلوک تبادکان می‌دانستند؛ با‌این‌حال نشانی از این مزرعه در «کتابچه تبادکان» که مزارع و روستا‌های دوره ناصرالدین‌شاه را در این بلوک معرفی می‌کند، وجود ندارد. دلیل فقدان نام گودسلوک در این سند و البته «کتابچه میان‌ولایت» معلوم نیست.
«حاجعلی رزم‌آرا» در جلد نهم کتاب «فرهنگ جغرافیایی ایران (انتشار‌یافته در سال۱۳۲۹)»، گودسلوک را به‌طور خلاصه چنین توصیف می‌کند: «دِه از دهستان تبادکان بخش حومه و ارداک شهر مشهد. خاور مشهد. جلگه. معتدل. سکنه۱۴۰. شیعه. فارسی. قنات [دارد]. شغل [ساکنان]زراعت و مال‌داری. راه اتومبیل‌رو [دارد].»
از دیگر نکاتی که باید درباره گودسلوک به آن اشاره کنیم، باغ‌های آباد و معروف آن است که دست‌کم نام دو مورد از آنها را می‌توان در اسناد و متون تاریخی یافت؛ یکی باغ «حاج محمدقندهاری» که در سال۱۳۱۰ خورشیدی مشهور بود (سند شماره ۹۶۲۴۷ مرکز اسناد آستان قدس رضوی) و دیگری باغ «وزیر» که احتمالا به «سعدالدین‌وزیر» تعلق داشت و در متن «آثارالرضویه» به نام و شهرت آن اشاره شده است.
قرار‌گرفتن گودسلوک در نزدیکی دروازه پایین‌خیابان و بخش شرقی مشهد، طبعا آن را در مسیر هجوم ازبکان قرار می‌داد که در عهد صفویه پیوسته به خراسان حمله می‌کردند. این هجمه‌ها البته در ادوار بعد فروکش کرد و ازبکان در سده‌های بعدی در کسوت بازرگان و تاجر از کنار گودسلوک می‌گذشتند و در کاروان‌سرا‌های شرقی مشهد، مانند «سرای ازبک‌ها»، بیتوته می‌کردند. در تاریخ گودسلوک می‌توان حواشی خواندنی دیگری را هم یافت؛ مثلا برخی معتقدند که گودسلوک در دوره نادرشاه، محل اقامت موقت یهودیان و ارمنی‌هایی بود که توسط فرمانروای افشار و برای استفاده از ظرفیت تجاری و صنعتی آنها، به مشهد کوچ داده شده بودند.
ظاهرا این دو گروه از اقلیت‌های مذهبی، بعد از سکونتی موقت در گودسلوک به محله عیدگاه انتقال یافتند و در آنجا ساکن شدند. نکته جالب دیگری که باید درباره سرگذشت مزرعه گودسلوک بدانید، ارتباط آن با تأمین آب نخستین شیرخوارگاه تاریخ مشهد یا همان «دارالتربیه شاهپور» است. طبق اسناد موجود «محسن دولتی» که در سال۱۳۲۷ خورشیدی ریاست دارالتربیه را برعهده داشت، در نامه‌ای به «محمود بَدِر»، نایب‌التولیه وقت آستان‌قدس، از وی خواست اجازه حفر نهری را برای انتقال بخشی از آب قنات مزرعه گودسلوک به دارالتربیه صادر کند. او می‌خواست از این آب برای تأمین نیاز شرب و بهداشتی مرکز بهره ببرد که ظاهرا با موافقت آستان‌قدس، این کار عملی شد (سند شماره۸۰۹۹۷ مرکز اسناد آستان‌قدس رضوی).
* این گزارش یکشنبه ۱۱ شهریور ۱۴۰۰ در صفحه تاریخ و هویت روزنامه شهرآرا به شماره ۴۳۰۰ چاپ شده است.
لینک کوتاه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
