تماشای پرندگان مهاجر در تالاب کشف‌رود 
امیریه ۳۷ شهر چهار‌هزارنفری 
خیابان ۱۷شهریور بخشی از خندق شهر بود
یکی از مهم‌ترین عوامل تغییر بافت قدیم شهر در ابتدای قرن ۱۴ خورشیدی، حذف تدریجی دیوار دور شهر، معروف به «دیوار بهره» است. این حذف یک دوره زمانی نسبتا طولانی (نزدیک به چهل سال) طول کشید و از مهم‌ترین تغییرات ایجاد برخی فرعی‌هاست.
این‌فرعی‌ها که از نخستین خیابان ایجاد‌شده پس از حذف دیوار بهره، منشعب می‌شدند، اغلب همان کوچه‌های کهن‌شهر بودند که بعد‌ها به خیابان‌های جدیدی، چون کاشانی و بولوار وحدت متصل و از کوری و بن‌بست‌بودن خارج می‌شدند. اما دراین‌بین کوچه‌های جدیدی نیز متولد شدند.
این‌کوچه‌های جدید در جغرافیای فعلی شهر اغلب در حدفاصل تقاطع بولوار امیرالمؤمنین (ع)، بولوار وحدت تا میدان ۱۷ شهریور کنونی ایجاد شدند. از آخرین و جدیدترین این‌کوچه‌ها، فرعی ۱۷شهریور شمالی‌یک یا کوچه «گودال» است که اندکی بعد از میدان پنجراه قدیم و شهدای گوهرشاد کنونی قرار دارد.
اسامی کوچه گودال در طول زمان
کوچه ۱۷ شهریور شمالی یک، هرچند عمر زیادی ندارد و در بهترین حالت، عمر حضور آن در جغرافیای شهری مشهد به هفتادسال می‌رسد، اسامی مختلفی به خود دیده است. قدیمی‌ترین نامی که برای معرفی این کوچه در اسناد به‌کاررفته است و ساکنان قدیم کوچه هنوز هم آن را به همان نام می‌شناسند، کوچه «گودال» است. برابر روایت اهالی محل، چون این کوچه در قدیم نسبت به سایر کوچه‌های این‌محدوده گودتر بوده، نام گودال بر آن ماندگار شده است.
دیگر‌نامی که برای این‌کوچه در برخی از نقشه‌های قدیمی مشهد ثبت شده، «کوچه هشت‌متری» است و گویا این نام هم به‌خاطر عرض هشت‌متری کوچه در ابتدای ایجاد، به آن داده شده است. البته در وضعیت امروز، عرض کوچه کمتر شده است.
ناگفته نماند، ساخت مسجدی در بحبوحه فعالیت‌های مبارزات انقلابی علیه رژیم پهلوی و بهره‌برداری از آن در همان زمان، سبب افزوده‌شدن سه نام دیگر به فهرست اسامی این کوچه شده است. برخی به‌اختصار از این کوچه به‌عنوان «هشت‌متری مسجد» یاد می‌کنند و برخی هم آن را به نام «مسجد کوچه» یا کوچه «مسجد امام‌خمینی (ره)» می‌شناسند.
اما انتخاب نام «۱۷ شهریور» برای حدفاصل دو میدان «شهدای گوهرشاد» و «۱۷ شهریور» و بالطبع استفاده از این نام برای فرعی‌های خیابان مورد‌نظر هم سبب نصب ابتدا تابلوی ۱۷شهریور‌یک و سپس تابلوی ۱۷شهریور‌شمالی‌یک شد؛ سرانجام اتصال این کوچه از طریق آخرین پلاک‌های غربی به کوچه شهید‌محمد‌عامل نیز نصب تابلوی شهید‌محمد‌عامل۱۱ را در انتهای این‌کوچه در پی داشت.
سرنوشت کوچه گودال تا پایان دوران قاجار
همان‌گونه که پیش‌تر بیان کردیم، کوچه گودال عمری زیاد طولانی ندارد. به‌عبارت‌دیگر هیچ ردپایی از آن در اسناد تاریخی باقی‌مانده درباره مشهد (از ابتدای تشکیل شهر تا پایان دوره قاجار) وجود ندارد. البته این مسئله به معنی قرارنداشتن آن در محدوده شهری نیست؛ زیرا با انطباق نقشه‌های قدیم شهر بر هم، به این نتیجه می‌رسیم که بخش درخورتوجهی از این کوچه، در محدوده شهری آن زمان و پشت باروی شهر قرار گرفته بوده ولی کاربری مسکونی نداشته است.
در نقشه دالمج که مهم‌ترین نقشه موجود از وضعیت شهر مشهد در اواسط دوران حکومت قاجار‌ها بر ایران محسوب می‌شود، بخشی از کوچه کنونی، به برج و باروی شهر اختصاص دارد و بخش درخورتوجهی هم در مجاورت محدوده‌ای با نام «باغ حسن‌خان» قرار گرفته است.
حسن‌خان نیز برابر اسناد پدر عباسقلی‌خان شاملو بوده است و هنوز کوچه‌ای با همین‌نام در مجاورت کوچه گودال قرار دارد که البته بنا‌های آن در جریان طرح نوسازی بافت فرسوده مشهد در چند‌دهه گذشته، تخریب و تغییر ساختار داده است، تاحدی‌که می‌توان گفت اکنون جز همین‌نام، چیز دیگری از این کوچه باقی نمانده است.
ناگفته نماند که همین قرارگرفتن در مجاورت باغ حسن‌خانی (به‌عنوان یکی از باغ‌های بزرگ و اعیانی شهر) و همچنین پهلوبه‌پهلو قرارگرفتن با دیوار باروی شهر، سبب شده است بخش بزرگی از محدوده این کوچه در دوره قاجار به‌عنوان خندق محافظ شهر مورداستفاده قرار بگیرد. در‌واقع دلیل گود بودن آن هم این است که بخشی از آن در محدوده همین خندق دور شهر قرار گرفته بوده است. این محدوده تا سال‌های میانه سده چهاردهم خورشیدی مسکونی نیز نبوده است.
پهلوبه‌پهلو قرارگرفتن با دیوار شهر، سبب شده این کوچه در دوره قاجار به‌عنوان خندق محافظ شهر مورداستفاده قرار بگیرد
کوچه گودال در دوران پهلوی‌ها
تا اواسط دهه۳۰ قرن۱۴خورشیدی خبری از کوچه گودال، به‌عنوان یک مسیر مستقل شهری، وجود ندارد. نخستین ردپای این کوچه را می‌توان در نقشه۱۳۳۳ خورشیدی مشهد پیدا کرد. در این نقشه، کوچه گودال از طرف شمال با کمک یک کوچه فرعی به کوچه باغ حسن‌خان وقت راه پیدا می‌کرده است.
نقشه سال۱۳۴۵ شهر (منتشر‌شده در کتاب مشهد طوس) را می‌توان نخستین نقشه‌ای دانست که در آن، کوچه گودال به‌طور کامل ترسیم شده است. به عبارت بهتر و با استناد به دو نقشه ذکر‌شده می‌توان مدعی شد که کوچه گودال در بازه زمانی بین ترسیم و انتشار این دو نقشه (۱۳۳۳ تا ۱۳۴۵) به جغرافیای شهری مشهد افزوده شده است.
این مسئله باعث می‌شود سن کوچه گودال بین شصت تا حداکثر هفتاد سال تخمین زده شود که خود بیانگر جوان‌بودن کوچه است و بر‌این‌اساس آن را باید یکی از جدیدترین کوچه‌های بافت قدیم شهر لقب داد.
روزگار کوچه گودال پس از انقلاب اسلامی
نخستین تغییر کوچه گودال در سال‌های نخست پس از پیروزی انقلاب اسلامی مرتبط شدن آن با شبکه کوچه‌های محدوده عیدگاه (از جهت‌غربی) است. پس‌از‌این، کوچه با تغییر ساختاری خاصی رو‌به‌رو نمی‌شود؛ تنها تعدادی از قدیمی‌های کوچه که اغلب از کسبه محدوده پنجراه بوده‌اند، به‌دلیل شرایط مالی مناسب، راهی مناطق دیگر شهر می‌شوند.
اما در همین دوران است که اجرای طرح نوسازی اطراف حرم‌مطهر (موسوم به طاش) مانند صاعقه‌ای بر این کوچه نازل می‌شود و امکان زندگی عادی در این کوچه را مختل می‌کند. پس از این است که بسیاری از ساکنان قدیم و جدید کوچه، واحد‌های مسکونی خود را رها می‌کنند و در سایر نقاط شهر سکنی می‌گزینند.
این‌مسئله کوچه گودال را به وضعیت امروزش -که مجموعه‌ای از خانه‌های مخروبه و فاقد سکنه است- تبدیل می‌کند.
چهره‌های شاخص کوچه گودال
شاخص‌ترین چهره مرتبط با این کوچه (از ابتدای شکل‌گیری تاکنون) کسی جز واقف یگانه مسجد آن نیست؛ «حاج‌مؤمن علیخان‌زاده» زغال‌فروش خیّری بوده که در سال‌های میانه دهه۵۰ زمین خود را در این کوچه به مسجد تبدیل می‌کند و به این شکل، نام خود را برای همیشه در تاریخ با این کوچه گره می‌زند.
همچنین «حاجی کارگرنژاد»، عضو فعال هیئت‌امنای مسجد، از دیگر چهره‌های قدیمی این کوچه محسوب می‌شود. «خاندان برومند» را -که به‌نوعی گردانندگان هیئت مذهبی مسجد بوده‌اند و هستند- هم باید به‌عنوان دیگر‌خانواده قدیمی این کوچه در نظر گرفت.
«خاندان مهدوی» (که بزرگ آنان روزگاری در حاشیه خیابان ۱۷شهریور به فروش کنده‌چوب مشغول بوده است) نیز از افرادی هستند که به‌رغم فوت مهدوی بزرگ، پلاکی چند از این کوچه را در تملک دارند. وضعیت خانواده «عملی» هم تاحد بسیاری شبیه به خاندان مهدوی است و هنوز ردپایی از آنان در کوچه دیده می‌شود.
خاندان «حیدری» را (که روزگاری ساکن کوچه بوده‌اند و اکنون بزرگ آنان یکی از مغازه‌های حاشیه خیابان مشرف به کوچه را در اختیار دارد و از گردانندگان مسجد امام خمینی (ره) است) هم باید از قدیمی‌های کوچه گودال دانست. سرانجام باید از «حاجی اساسی» نام برد که هرچند سال‌های حضور خانوادگی‌اش در این کوچه اندک بوده است، از کسبه قدیم و بزرگان مسجد محل محسوب می‌شود.
* این گزارش دوشنبه ۷ خردادماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۲۲۶ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
